Vigdís Finnbogadóttir bauð hefðunum birginn þegar hún bauð sig fram til forseta árið 1980. Hún segist hafa þurft kjark til þess að vera kona í framboði því á þeim tíma hafi það ekki verið til siðs að konur stigju fram á sínum eigin forsendum. Með framboðinu gekk henni það eitt til að sanna að kona gæti verið í forsetaframboði, rétt eins og karl. Sem hún gerði, og svo miklu meira en það. Vigdís er hvergi hætt að sinna sínum helstu ástríðum, verndun landsins, ræktun tungunnar, hitta fólk og hafa gaman að lífinu.
Vigdís Finnbogadóttir, fyrsti kvenforseti mannkynssögunnar, hellir upp á kaffi í heimilislegu eldhúsi sínu á Aragötunni. Hún er nýkomin heim frá Frakklandi þar sem hún talaði á hátíðardagskrá við Sorbonne-háskóla. Sólin skín úti og tal okkar berst að ferðalögum, íslensku sveitinni og hversu gott það sé að komast í snertingu við náttúruna, þrátt fyrir að meiningin hafi verið að vinda okkur beint í að ræða kosningarétt kvenna.
„Fórstu nokkuð á hálendisfundinn um daginn, sem Landvernd skipulagði í Háskólabíói,“ spyr Vigdís sem er ekki nærri hætt að sinna því sem lengi hafa verið hennar helstu hugðarefni, að rækta andann og hitta fólk. Auk þess að vera heiðursdoktor í háskólum og stofnunum víðsvegar um heim er Vigdís verndari Landverndar og lét fundinn því að sjálfsögðu ekki fram hjá sér fara.
Konan með trén
„Það skiptir afar miklu máli fyrir æskuna að hún komist í snertingu við landið, þessa ættjörð okkar. Öll börn sem hafa til að mynda farið í berjamó og verið með náttúrunni, upplifað fjöl og firnindi, skynja þetta án þess að orða það við sjálf sig. Það er svo gaman að vera úti þar sem er fallegt. En náttúran á Íslandi er viðkvæm því við erum staðsett svo norðarlega. Við megum aldrei ganga á þessa náttúru heldur er það okkar hlutverk að hjálpa henni. Það má heldur ekki níðast á náttúrunni okkar því hún á svo stóran stað í hjartanu á okkur öllum. Menn átta sig stundum ekki á því að þeir kunni að vera að taka náttúruna frá okkur, þegar verið er að breyta henni með virkjunum og rafmagnsnetum. Þá er búið að taka svo mikið frá okkur af því sem lífið gefur okkur, fyrir hugann og hjartað. Við megum aldrei gleyma því að minna á mikilvægi náttúrunnar fyrir þjóðina,“ segir Vigdís og rifjar upp þegar hún ferðaðist um landið í forsetatíð sinni og gróðursetti tré.
„Þegar ég fór fyrst að heimsækja landsbyggðina frétti ég að það ætti að færa mér gjöf til minningar um heimsóknina. Ég er alin þannig upp að æ skal gjöf gjalda svo ég fékk þessa bráðsnjöllu hugmynd að gefa á móti eitthvað sem kæmi landinu til góða. Eitthvað sem bindur landið, því landið er að fjúka í burt. Svo ég ákvað að gefa þrjú tré í heimsóknum mínum um byggðirnar í landinu, eitt fyrir stelpur, eitt fyrir stráka og eitt fyrir ófæddu börnin. Í fyrstu þótti þetta tiltæki spaugilegt, sérstaklega kætti það blaðamenn sem fannst tiltækið í þá daga fjarstæðukennt, dæmigert fyrir kvenmann í embættiserindum á leið um landið, með tré.“ segir Vigdís og hlær að minningunni.
Kvennafrídagurinn breytti öllu
Við sitjum í fallegri dagstofunni og á blámáluðum veggjunum hangir myndlist og minningar. Pappírar og bækur standa í stöflum á öllum borðum. Mér leikur forvitni á að vita hvernig Vigdís lítur á þessi merku tímamót kvenréttinda, 100 ára kosningaafmæli kvenna. Þessi kona sem bauð öllum viðteknum venjum birginn þegar hún ákvað að taka áskorunum fjölda fólks og bjóða sig fram til forseta lýðveldisins, þá 50 ára gömul, einstæð móðir.
„Ég hefði auðvitað aldrei orðið forseti ef ekki hefði verið fyrir kvennafrídaginn,“ segir Vigdís þá. „Í forsetakosningunum, fimm árum síðar, fannst fólki að það ætti að vera kona á meðal frambjóðenda. Á kvennafrídaginn varð mönnum ljóst, þegar konur lögðu niður vinnu, að þær eru máttarstólpar þjóðfélagsins til jafns á við karla. En á þeim tímum var ekki enn farið að nefna slíkt til sögu. Það er ekki enn mikið talað um það en þær eru nú engu að síður stólparnir við hliðina á körlum, það vitum við.“
Vildi sanna að kona gæti verið í framboði
Vigdís bauð hefðunum birginn. Strax og framboðið hafði verið ákveðið var hún komin á fulla ferð eins og meðframbjóðendur hennar. Skrifstofa var stofnuð í einum grænum og ferðalög skipulögð um allt land. „Þessi svonefnda kosningabarátta var ótrúlega gefandi tími. Ég fór um allt land, stuðningsmenn tóku á móti mér í öllum landsfjórðungum. Ég gisti aldrei á hótelum heldur alltaf í heimahúsum og borðaði aldrei á veitingahúsum heldur alltaf með fólkinu. Ég hafði engan tíma til að velta neinu öðru fyrir mér en því fyrir hvað ég stæði. Ég var ekkert að velta því fyrir mér hvernig þetta yrði nú allt saman yrði ég kosin. Enda ætlaði ég ekkert endilega að verða kosin. Markmið mitt var að sanna að kona gæti farið í svona framboð, ekki síður en karl. Mér var ýtt út í þetta, ekki endilega af konum, heldur mikið til af körlum. Af til dæmis sjómönnum því þeir vildu hafa konu í framboði. Sjómenn hafa alltaf vitað hvað konan er sterk því hún er í landi og sér um allt. Hún er menntamálaráðherra, fjármálaráðherra, arkítekt og allt í senn.“
Vigdís segir konur í dag hafa breyst frá því að hún var í framboði. „Afstaða kvenna til sjálfra sín hefur gjörbreyst. Í dag treysta konur sjálfum sér betur. Hér áður fyrr var ekki til siðs að þær stigju fram á sínum eigin forsendum. Það þurfti kjark til þess, það veit ég sjálf. Árið 1980 þurfti alveg gríðarlegan kjark. Maður vaknar ekkert upp einn morguninn og segir; „Góðan daginn nú ætla ég að verða forseti.“ Mér fannst þetta alveg út í heiðan bláinn þegar fólk fór að biðja mig um að vera í kjöri. En síðan, þegar maður lendir í því að verða kosin, þá er ekki hlaupið í neitt skjól. Þá verður maður bara að standa sig. Ef maður er kjörin í ábyrgðarstöðu þá verður maður að vanda sig og standa sig. Og það var ekki lítið sem ég þurfti að vanda mig og standa mig fyrstu árin. En mér lá ekki annað til en að sanna það að kona gæti gert þetta rétt eins og karl.“ Enda sannaðist það.
Heitt í íslensku ullinni
Kvennafrídagurinn var frétt sem vakti athygli út um allan heim. Fimm árum síðar kaus þjóðin konu sem forseta og komst aftur í heimsfréttirnar. „Þetta gerði það að verkum að ég var mjög velkominn gestur. Fyrsta erlenda heimsóknin var samkvæmt gamalli hefð til Danmerkur. Útflutningsráð kom strax með íslenskar vörur og þar var náttúrulega ull og fiskur fremst á blaði. Mér var svo heitt í þessari ferð því ég var endalaust í íslenskri ull. Fyrir þessa fyrstu ferð bjuggu Bændasamtökin til á mig pels úr gæru og báðu mig um að fara í honum í ferðina, sem ég gerði því ég geri allt fyrir Ísland, allt. Svo kem ég til Kaupmannahafnar þar sem Margrét Danadrottning tekur á móti mér, há og grönn í minkapels niður á tær, æðislega flott með hatt. En ég valt niður landganginn eins og snjóbolti í hvítu gærunni. Svo stóð í dönsku blöðunum daginn eftir; „Dronningen í mink, presidenten í får!“ Ég hef nú aldrei aftur notað þennan pels en svo var hann sýndur á fatasýningunni um daginn og þetta er bara ljómandi falleg flík, merkt Sláturfélagi Suðurlands,“ segir Vigdís og hlær innilega.
„Það var auðvitað alltaf mikið spáð í fötin en það gleymist stundum að á bak við öll þessi dress er alveg gríðarleg vinna sem fór í að semja ræður. Maður auðvitað sýndi sig ekki eins og sýningardama heldur gekk maður með ræður í öllum þessum fatnaði. Maður þurfti nú líka að tala í þessum fötum.“
Kvenréttindi eru mannréttindi
Þegar Vigdís lét af störfum í embætti var komið að máli við hana um að hafa forgöngu um stofnun samtaka kvenna í heiminum sem hafa gengt forseta eða forsætisráðherrastöðu. Vigdís stofnaði „Heimsráð kvenleiðtoga (Council of Women World Leaders) ásamt Mary Robinsson, forseta Írlands og Laura Lizwood, framkvæmdastjóra ráðsins. „Það er enginn vafi á því að hvar sem er í heiminum þá er það nýjung enn þann dag í dag að konur taki á sig stórar ábyrgðarstöður í stjórnmálum. Við vorum í upphafi sex konur í ráðinu, Margret Thatcher vildi ekki vera með sem okkur þótti skrítið en ég held hún hafi viljað það seinna, en í dag eru hátt í fimmtíu konur í ráðinu. Það er ótrúleg fjölgun á fáum árum og sýnir að konur hafa verið að ryðja sér til rúms. Kvenréttindi eru auðvitað mannréttindi. Konur hafa ekki haft mikil mannréttindi í heiminum og þannig er það víða enn. Það er stórkostlegt að sjá hvernig konur hafa haslað sér völl á síðustu áratugum. Þær hafa stigið fram og þorað að gera sig gildandi.“
Í rótunum er meiningin
„Það er svo skrítið að ég hafði aldrei heyrt þetta, að vera fyrirmynd, fyrr en núna á síðari árum,” segir Vigdís aðspurð um sínar fyrirmyndir. Konan sem sannaði það fyrir okkur öllum að konur væru svo sannarlega líka menn og sem er í hugum margra sterk fyrirmynd. Aðspurð á blaðamannafundi í aðdraganda kosninganna hvort þjóðin ætti að kjósa hana því hún væri kona, svaraði hún því neitandi. Þjóðin ætti að kjósa hana því hún væri maður. „Að hafa einhverja fyrirmynd og reyna að vera eins og einhver annar – maður var bara að reyna að vera maður sjálfur. En, það er hægt að láta blása sér anda í brjóst. Ekki að verða undir áhrifum heldur að láta þá aðila sem manni finnst þess virði að hlusta á blása sér anda í brjóst.“
Orðin fyrirmynd og maður færa okkur að einni helstu ástríðu Vigdísar, tungumálum. Vigdís hefur gegnt starfi velgjörðarsendiherra Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna (UNESCO) í tungumálum frá árinu 1998 og er fyrsti opinberi talsmaður tungumála á heimsvísu. Vigdís segir tungumálin vera lykilinn að heiminum og hún brennur fyrir Vigdísarstofnun, alþjóðlega miðstöð Háskóla Íslands í tungumálum og menningu, sem starfar undir formerkjum UNESCO. Vigdísi er íslensk tunga ekki síður hugleikin og hún ljómar þegar hún ræðir mikilvægi tungunnar og merkingu orða. „Við verðum að vernda íslenska tungu. Við eigum að leggja rækt við tunguna og leyfa henni að þróast en einnig að vernda gamlar hugmyndir og söguna á bak við orðin. Eins og af hverju er orðið æ útbreiddara að nota orðið menn um karlmenn? Því er auðvitað bara stolið úr ensku því að karlmenn eru karlmenn en konur eru kvenmenn, við erum öll menn. Það er eitt sem fer alveg óskaplega í taugarnar á mér. Þegar það stendur „konur“ á upplýsingaskiltum til að benda á hvar konur geti verslað, og „menn“ þar sem karlmenn geti verslað. Ég vil ekki hanga í fornri tungu því auðvitað á tungan að vera lifandi. Hún er lifandi tæki til tjáningar en við megum ekki gleyma að hún á sér rætur. Og í rótunum er meiningin. Og af því að við erum að tala um tunguna þá verð ég að segja að ég er miklu hrifnari af orðinu kvenréttindi en orðinu femínismi. Mér finnst kvenréttindi vera svo flott orð fyrir jafnréttið – það rímar við mannréttindi.“
Fyrsta skóflustungan að Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur, 8.mars 2015.
Gaman að vera til
Ég spyr Vigdísi að lokum hvernig hún fari að því að halda svona vel í heilsuna og gleðina. „Ég er alltaf að gera það sem mér finnst skemmtilegt og mér finnst afskaplega gaman að vera til. Ég er svo þakklát fyrir að hafa þessa góðu heilsu en ég þarf auðvitað að hafa fyrir því. Ég hef stundað Qigong í 25 ár og ég hjóla hérna úti og reyni að hreyfa mig,“ segir Vigdís og bendir á þrekjól sem stendur úti á svölum á milli blómapottanna. Mér finnst það því miður alveg hræðilega leiðinlegt. Auðvitað veit maður að maður er ekki lengur sprellungur og það er heldur leiðinleg tilfinning þegar líkaminn er farin að vinna hægar en orkan í höfðinu er enn til staðar. Ég hef sagt að ég mundi hlaupa upp á Esjuna einu sinni á dag ef ég fengi handrið á leiðinni niður.“
Vigdís á kannski ekki eftir klífa Esjuna án handriðs en hún er samt alltaf að klífa einhverskonar fjöll hvert sem hún fer, með alla sína reynslu á bakinu. Hvort sem það er í hlutverki sendiherra tungumálsins eða sem verndari náttúrunnar. Og að miðla reynslunni til æsku landsins er það sem henni finnst einna skemmtilegast að gera. „Æskan er það sem skiptir mestu máli. Það þarf alltaf að muna eftir henni og kenna henni að vernda dýrmæta náttúruna og að leggja rækt við einstakt tungumál okkar. Því náttúran og tungan er það sem gerir okkur að þjóð, án þess værum við ekki lengur – við.”
The post Sannaði að konur eru líka menn appeared first on FRÉTTATÍMINN.