Það er enginn tími til að hitta fólk. Þetta er ekki eins og þegar við vorum unglingar og fórum bara í félagsmiðstöðina þegar við vildum hitta einhvern. Ég missti af æskuvinum mínum því við fórum í sitt hvora áttina og eftir það hef ég ekki eignast aðra vini, því það er enginn tími. Ég bý einn og stundum þegar ég kem heim á kvöldin þá hellist einmanaleikinn yfir mig og mig langar ekkert til að vera einn heima. Ég fer á internetið og tala við fólk þar en það er ekki eins.“
Svo segir einn viðmælandi sem hefur undanfarið ár reynt að vinna bug á félagslegri einangrun með hjálp sérfræðinga. „Þetta er ekki eins og áður,“ segir annar viðmælandi. „Hér áður fyrr var hægt að „droppa“ í heimsókn til fólks, í dag er það bara dónaskapur.“
Sérfræðingar hafa lengi sammælst um að félagsauður sé nokkuð sem hafi ótrúlega jákvæð áhrif á sálarlíf og þar með heilsu fólks. Fólk sem ræktar vinskap og heldur sambandi við annað fólk lifir lengur, bregst betur við áreiti og álagi og hefur sterkara ónæmiskerfi. Það er hreinlega óhollt að vera einmana. Einmanaleiki eykur líkur á hjartasjúkdómum og Alzheimer og sumir segja einmanaleikann vera hættulegri en tóbak. En á sama tíma og þessi sannindi eru að koma í ljós sýna rannsóknir að félagsleg einangrun er að verða eitt stærsta heilsufarsvandamál okkar tíma. Fjöldi fólks sem upplifir sig eitt í heiminum er sífellt að aukast. Bara á síðastliðnum þrjátíu árum hefur hlutfall Ameríkana sem upplifa sig einmana aukist úr 20% í 40%.
Fólk hittist minna
Ein þessara rannsókna, sem hinn bandaríski Duke háskóli vann á tímabilinu 1985 til 2014 á samskiptamynstri fólks, sýnir að fólk hittir annað fólk minna og talar í stöðugt minna mæli við fólk um „mikilvæg málefni“. Fólk virðist vera hætt að hittast til þess eins að hittast, sem eykur hættu á einmanaleika. Annað sem sérfræðingar segja ýta undir einmanaleika er sú staðreynd að sífellt fleiri kjósa að búa einir og hafa þarafleiðandi minni samskipti við fólk.
Á Íslandi er þetta reyndin. Hagstofan hefur haldið utan um upplýsingar um fjölskyldugerð frá 1998. Á þeim átján árum sem liðin eru hefur heimilum einstaklinga fjölgað en pörum fækkað. Í dag samanstendur mikill meirihluti heimila hér á landi af einum einstaklingi, eða um 57%, en pör með eða án barna, í hjónabandi eða óvígðri sambúð, mynda 36% heimila. Í greiningu Hagstofunnar eru fullorðnir í foreldrahúsum ekki taldir með í kjarnafjölskyldu foreldra sinna og gefa tölurnar því ekki fullkomna mynd af því hversu margir búa í raun einir en þær sýna samt glögglega að hefðbundnum fjölskyldum fækkar hlutfallslega og þeim fjölgar sem búa einir.
Erlendar rannsóknir segja svipaða sögu. Árið 1940 innihéldu aðeins 7% bandarískra heimila einn einstakling en árið 2000 var hlutfallið komið upp í 25%. Í Bretlandi er þróunin svipuð en það sem veldur líka áhyggjum þar í landi er hversu einmana unga fólkið er. Árið 2014 leiddi könnun á vegum geðheilbrigðisstofnunarinnar þar í ljós að ungt fólk á aldrinum 18-34 ára upplifir sig einmana, og finnur til þunglyndis, í meira mæli en fólk sem er komið yfir 55 ára aldurinn.
Það er oft talað um að um eftirlaunaaldurinn þurfi fólk að passa upp á að einangrast ekki félagslega en samkvæmt könnun bandarísku vinnumálastofnunarinnar eyðir fólk um 55 ára aldurinn meirihluta dagsins eitt, án nokkurra samskipta við annað fólk og er því í mikilli hættu á enn frekari einangrun. Önnur bandarísk rannsókn frá árinu 2015, unnin af Brigham Young University, var gerð á 3,5 milljón manna úrtaki yfir 35 ár tímabil sýnir að ótímabært dauðsfall er 32% algengara meðal þeirra sem eru félagslega einagraðir. Þessar rannsóknir eru aðeins dropi í haf þeirra sem hafa verið gerðar og þeirra fjölda greina sem hafa verið ritaðar um efnið síðustu misseri. Nú síðast í þessari viku var birt grein í The Boston Globe þar sem því er haldið fram að krabbamein og hjartasjúkdómar séu ekki lengur okkar helsta heilsufarslega ógn heldur sé það félagsleg einangrun.
Samskipti jafn mikilvæg og líkamsrækt
Rannsóknir undanfarinna ára sýna svart á hvítu að heilsa og vellíðan eru nátengd félagslegri stöðu fólks. Og þær sýna líka að við erum að fjarlægjast hvert annað. En af hverju leggjum við þá ekki meiri áherslu á að mannleg samskipti og samvinnu í uppeldi, skólakerfinu og bara almennt í samfélaginu?
„Við þurfum að vinna í því að virkja félagsauðinn okkar, það gerist ekki að sjálfu sér. Mér finnst að við ættum að ganga jafn langt og Hollendingar og fara að byggja þjónustuúrræði með það í huga að brúa bilið milli ólíkra,“ segir Elín Ebba Ásmundsdóttir, iðjuþjálfi og framkvæmdastjóri Hlutverkaseturs, og vísar þar til tilrauna Hollendinga með að hafa dvalarheimili aldraðra og dagvistun barna undir sama húsþaki. Elín Ebba hefur í áratugi unnið við að aðstoða fólk við að brjótast út úr einangrun. Hún er sannfærð um það eftir margra ára starf að félagsauður sé ekki síður mikilvægur heilsu okkar og hreyfing. Að hitta fólk og hafa samskipti sé jafn mikilvægt og að fara í ræktina, ef ekki mikilvægara.
„Mér finnst einmanaleikinn vera eitt mesta böl sem við erum að fást við. Við búum í þjóðfélagi sem hefur engan tíma til að sinna manneskjunni. Það er sífellt talað um greiningar á fólki og hina og þessa tækni við að lækna fólk, en þegar við ræðum við fólkið sem kemur hingað til okkar þá skiptir það mestu máli að brjótast út úr félagslegri einangrun. Maður lærir allskonar tækni í mörg ár í skóla en svo lærir maður það af reynslunni að það er náungakærleikurinn sem skiptir mestu máli. Að þekkja nágranna sína og skipta sér af líðan fólks er það sem skiptir sköpun. Það er fullt af fólki að veslast upp og deyja úr einmanaleika, ekki bara eldra fólk og fólk sem hefur verið veikt, heldur allskonar fólk.“
Einstaklingshyggjan drepur
En hvað gerðist, af hverju erum við að fjarlægjast hvert annað á sama tíma og við höfum aldrei átt fleiri vini á internetinu? Enn sem komið er, er ekki hægt að benda á eitthvað eitt í samfélagsgerðinni sem virðist vera að stuðla að félagslegri einangrun en uppi eru ýmsar skoðanir. Ein þeirra er sú að við höfum tapað okkur í einstaklingshyggju síðustu ára. Elín Ebba er sammála því.
„Ég held að ein helsta orsökin sé hvað við erum orðin einstaklingsmiðuð. Það er alltaf einstaklingurinn sem ber ábyrgð á öllu, en ekki umhverfisþættir. Skólakerfið er því miður byggt svona upp og öll sérfræðiþekking einnig, það er orðið svo innbyggt í okkur að meta og greina einstaklinga. Við gerum læknisfræðilegt mat og starfsgetumat og það byggist allt á göllum einstaklingsins í stað þess að meta kosti fólks. Það hafa allir einhverja kosti sem nýtast samfélaginu en okkar samfélag er því miður orðið þannig í dag að ef það er eitthvað að fólki þá viljum við það ekki því það gefur ekki af sér gróða. En fyrir það erum við að gjalda. Aukning á þunglyndi og aukinn kvíði sem samfélagið er að upplifa er hluti af gjaldinu. Einstaklingurinn er gerður ábyrgur á sinni eigin líðan en samfélagið ber enga ábyrgð. Ef við ætlum að byggja upp betra samfélag þá þurfum við að vinna betur saman. Við nærumst á félagsskap því við erum dýrategund sem er hóp- og félagsvera. Við eigum erfitt með að lifa af ef við höldum ekki hópinn, við erum sprottin úr þeim jarðvegi. Máltækið „Maður er manns gaman“ mun aldrei detta úr tísku.“