Fordæmalaust góðæri í sjávarútvegi í kjölfar gengisfalls krónunnar hefur dregið auðæfi að stærstu kvótafyrirtækjunum. Vegna mikilvægis ferðamannaiðnaðar kemur ekki lengur til greina að styrkja krónuna til að flytja hluta af þessari hagsæld til almennings með lækkun innflutnings og auknum kaupmætti. Eftir situr óleystur vandi: Hvernig má flytja bættan hag sjávarútvegs til almennings?
Með falli krónunnar 2008 hrundi kaupmáttur alls almennings á sama tíma og hagur útflutningsgreina vænkaðist og forsendur sköpuðust fyrir fjölgun ferðamanna. Verðmæti útfluttra sjávarafurða hækkaði mikið án þess að innlendur kostnaður hækkaði. Við þetta hófst fáheyrt góðæri í sjávarútvegi sem ekki sér fyrir endann á.
Frá Hruni og til ársloka 2014 hækkaði eigið fé 30 stærstu kvótafyrirtækjanna um 230 milljarða króna að teknu tilliti til arðgreiðslna. Á sama tíma greiddu þessi fyrirtæki um 33 milljarða í veiðigjöld fyrir afnot af auðlindum sjávar. Um 15 prósent af bættum hag sjávarútvegsfyrirtækjanna rann þannig í ríkissjóð sem gjald fyrir auðlindina. Til samanburðar þá greiddu fyrirtækin um 44 milljarða króna í arð til eigenda sinna á tímabilinu eða um 17 prósent af bættum hag fyrirtækjanna.
Mest af gróðanum situr eftir í fyrirtækjunum og hefur stórbætt eiginfjárstöðu þeirra. Í árslok 2009 nam samanlagt eigið fé þessara fyrirtækja um 76 milljörðum króna að núvirði. En það var orðið 262 milljarðar króna í árslok 2014.
Eituráhrif af sjávarauði
Stærstu sjávarútvegsfyrirtækin eru því orðin ógnarsterk. Sum fyrirtækjanna og eigendur þeirra eru fyrirferðamikil í fjárfestingum, langt út fyrir sjávarútveginn. Sum fyrirtækjanna taka líka virkan þátt í stjórnmálum, bæði með stuðningi við stjórnmálaflokka, einstaka stjórnmálamenn og með því að halda úti fjölmiðlum á borð við Morgunblaðið og stýra ritstjórnarstefnu þess blaðs og skoðunum.
„Ævintýralegur auður útgerðarmanna er farinn að eitra verulega alla pólitíska umræðu í landinu. Áróður sem hentar útgerðarmönnum í alls kyns málum bylur á landsmönnum daginn út og daginn inn. Alls kyns hálfsannleikur og smjörklípur eru endurteknar svo oft að þær síast inn í vitund þjóðarinnar og brengla þjóðfélagsumræðuna útgerðarmönnum í hag,“ skrifaði Jón Steinsson hagfræðingur í blaðagrein fyrir skömmu og hélt því fram að fjárhagslegur styrkur kvótafyrirtækjanna væri sjálfstætt vandamál vegna eituráhrifa þeirra á samfélagsumræðuna.
Val á mili hagsmuna
Frá fyrri hluta síðustu aldar hefur hagstjórn á Íslandi snúist um nokkurs konar jafnvægi gengis íslensku krónunnar milli hags meginþorra almennings af háu gengi og ódýrum innflutningi og hagsmuna útgerðarinnar af lágu gengi og verðmætaaukningar útflutnings. Eins og í mörgum vanþróuðum hagkerfum og fyrrum nýlendum freistuðust stjórnmálamenn til að kaupa sér vinsældir meðal almennings með of háu gengi og tímabundið bættum kaupmætti vegna verðlækkunar á innfluttum vörum.
Því lengur sem stjórnmálamenn héldu genginu háu því verr lék það útflutningsgreinarnar og einkum sjávarútveginn. Stjórnvöld gripu þá til allskyns millifærslna og stuðnings, niðurgreiddra vaxta og alls kyns plástra, til að vega upp á móti blóðmissi útgerðarinnar en þurftu samt á endanum að fella gengið til að forða sjávarútveginum frá hruni.
Við það tók almenningur á sig snögga kjaraskerðingu. Segja má að hann hafi með því greitt fyrir björgun sjávarútvegsins. Á móti mætti halda því fram að útgerðin hafi greitt fyrir aukinn kaupmátt almennings með lakri afkomu.
Þrátt fyrir allskyns æfingar og tilraunir tókst stjórnvöldum ekki að ná jafnvægi þarna á milli alla síðustu öld. Og ekki heldur fram eftir þessari. Tími hás gengis íslensku krónunnar í aðdraganda Hrunsins var ekki góður tími fyrir útgerðina eða sjávarútveginn, þvert á móti. Þegar kom að Hruninu voru mörg sjávarútvegsfyrirtækin veik af langvarandi lélegum rekstri. Í ofanálag höfðu eigendur margra fyrirtækjanna veðsett kvóta til að afla fjár til að taka þátt í spilavítis-kapítalisma óðærisins.
Árið 2008 voru mörg sjávarútvegsfyrirtækin illa búin undir áföll. Skuldir hækkuðu og átu upp eigið fé fyrirtækjanna. En við Hrunið féll íslenska krónan og endaskipti urðu á rekstrarskilyrðum sjávarútvegsins. Efnahagsreikningurinn var ef til vill ljótur en reksturinn hins vegar glimrandi fínn.
Illa rekin fyrirtæki braggast
Þegar reikningar 30 stærstu kvótafyrirtækjanna eru skoðaðir sést hvert aflið í þessum aðstæðum er. Sjávarútvegsfyrirtækin tútna út af hagnaði. Þau sem voru sterk áður eru nú firnasterk. Grandi er með 60 prósent eiginfjárhlutfall, Samherji 65 prósent og hlutfallið hjá FISK er 94 prósent, svo áberandi dæmi séu tekin.
Í árslok 2009 voru 16 af 30 stærstu sjávarútvegsfyrirtækjunum með neikvætt eigið fé, voru tæknilega gjaldþrota. Eigið fé þessara fyrirtækja var samanlagt neikvætt um 47 milljarða króna. Þau voru með öðrum orðum mjög illa farin, sokkin í skuldir.
Sum þessara fyrirtækja fengu part af skuldum sínum niðurfelldan, fá öfluðu nýs hlutafjár en mestur batinn kom vegna hækkunar afurðaverðs í kjölfar gengisfalls krónunnar. Aðrir lykilþættir voru hófstillt veiðigjöld og síðan lækkun olíuverðs á síðustu misserum.
Í árslok 2014 var samanlagt eigið fé þessara 16 fyrirtækja orðið jákvætt um 22 milljarða króna, samanlagður viðsnúningur þeirra var upp á 69 milljarða króna. Og 5 milljörðum króna betur því þessi 16 fyrirtæki höfðu borgað eigendum rétt tæpa 5 milljarða í arð á þessum fimm árum.
Í árslok 2014 voru aðeins sjö af 30 stærstu kvótafyrirtækjunum með neikvætt eigið fé og aðeins Vísir, Bergur Huginn og Soffanías Cecilsson með umtalsvert neikvætt eigið fé. Hin fjögur náðu án efa að skila reikningum með jákvæðu eigin fé 2015.
Ferðaiðnaðurinn stendur undir hagvexti
Þrátt fyrir stórbættan hag stærstu kvótafyrirtækjanna þá hefur það ekki verið sterkari staða sjávarútvegsfyrirtækja sem hefur fært Íslendingum aukinn hagvöxt undanfarinna ára. Hluta hans má rekja til göngu makríls á Íslandsmið en bróðurparturinn er tilkominn vegna fjölgunar ferðamanna. Og lykilforsenda aukins ferðamannastraums er lágt gengi krónunnar.
Ef ekki væri fyrir ferðamennina væri líklega kominn tími til þess á Íslandi að leyfa gengi krónunnar að hækka og flytja með því hluta af gróða sjávarútvegsins yfir til almennings í gegnum lækkun innflutnings. Nú eru hins vegar komnir ríkir og veigamiklir hagsmunir til að halda gengi krónunnar lágu til að verja ferðaiðnaðinn. Hann er vaxtarbroddur íslensks efnahagskerfis, drífur bæði áfram byggingariðnaðinn, dregur niður atvinnuleysi og sogar gjaldeyri til landsins.
Og ef ekki má hækka gengi krónunnar standa stjórnvöld frammi fyrir nýjum vanda. Hvernig má deila bættum hag sjávarútvegsins með þjóðinni ef ekki má gera það með gengishækkun?
Sem kunnugt er hafa núverandi stjórnvöld svarað fyrir sitt leyti. Þrátt fyrir að hafa tekið við akkúrat á því ári sem gróði sjávarútvegsins var mestur, og líklega meiri en nokkru sinni í sögunni, þá lét ríkisstjórn Sigmundar Davíðs það verða sitt fyrsta verk að lækka veiðigjöld á kvótafyrirtækin.
Auðlindir og gengisgróði
Það hefur hart verið deilt um veiðileyfagjöld á Íslandi frá því stuttu eftir að kvótakerfið var tekið upp. Óréttlætið sem er innbyggt í kerfið, að sumir fái endurgjaldslaust úthlutað afnotum úr sameiginlegri auðlegð, hefur drifið þá umræðu áfram. Íslendingar eru fáir í stóru landi með víðfeðma lögsögu og gjöful fiskimið um kring. Það er ríkjandi skoðun á Íslandi að þessi gæði séu sameiginleg eign þeirra sem hér búa. Það var staðfest í þjóðaratkvæðagreiðslu um stjórnarskrá þar sem mikill meirihluti greiddi því atkvæði sitt að þjóðareign á auðlindum yrði bundin í stjórnarskrá.
En þörf á gjaldtöku af sjávarútveginum er ekki aðeins réttlætismál tengt afnotum af auðlindinni. Það er líka hagstjórnarleg þörf á því að deila út í samfélagið hagsbótunum af lágu gengi krónunnar. Slíkar hagsbætur renna út frá ferðaiðnaðnum sem hefur fjölþætt áhrif á samfélagið, eflir atvinnu og færir ótrúlega stórum hópi fólks aukatekjur og óbeinan hag.
Það er mun erfiðara að sjá þessi áhrif frá sjávarútveginum. Bættur hagur hleðst upp innan fyrirtækjanna og er að einhverju leyti greiddur upp til eigendanna en hefur engin viðlíka áhrif í samfélaginu og ferðaiðnaðurinn.
Í gegnum tíðina hafa stjórnvöld notað ýmsar aðferðir til að hemja gengisgróða sjávarútvegsfyrirtækja. Þegar gengið var fellt var sérstakur skattur settur á birgðir svo einstök fyrirtæki högnuðust ekki úr hófi fram á aðgerð sem kallaði mikla kjaraskerðingu yfir fjöldann.
Það má því í sögulegu ljósi velta fyrir sér einhvers konar gjaldtöku af sjávarútveginum í tímum þess góðæris sem nú geisar í kjölfar falls krónunnar og ekki sér fyrir endann á.
70 prósent skattur í Noregi
Norðmenn skattleggja olíuiðnaðinn sinn um 70 prósent af hagnaði. Ef slíkri skattlagningu væri beitt á Íslandi hefðu 30 stærstu kvótafyrirtækin greitt um 160 milljarða króna á síðustu sex árum í ríkissjóð í stað þeirra 33 milljarða sem fyrirtækin borguðu í veiðigjöld. Mismunurinn er 127 milljarðar króna.
Ef við gerum ráð fyrir 50 prósent gengishagnaðarskatti með innbyggðu veiðigjaldi hefði skatturinn orðið um 115 milljarðar króna eða 82 milljörðum meira en raunin var á.
Stjórnvöld ættu að velta einhverjum slíkum kostum fyrir sér. Í raun stendur ekki lengur til boða að láta gengi krónunnar styrkjast og lækka með því afurðaverð sjávarútvegsins, lækka verð á innflutningi og bæta þar með kaupmátt almennings. Mikilvægi ferðamannaiðnaðar stendur í vegi fyrir því. Ef ekkert verður að gert munu sjávarútvegsfyrirtækin halda áfram að tútna út af fé og drottna í krafti styrkleika síns yfir samfélaginu og stjórnmálunum. Sá styrkur er ekki tilkominn vegna þess að sjávarútvegsfyrirtækin séu vel rekin eða stjórnað af afburðafólki heldur liggja rætur góðærisins í sjávarútvegi í þáttum sem forsvarsmenn fyrirtækjanna hafa lítið sem ekkert með að gera; lágu gengi krónunnar, ódýru aðgengi að sameiginlegum auðlindum og lágu olíuverði.
The post Ógnargróði í Sjávarútvegi: 30 stærstu hafa hagnast um 230 milljarða frá Hruni appeared first on Fréttatíminn.