Um fimm prósent Íslendinga þjást af öfgakenndri sjúkdómahræðslu og heilsukvíða. Ingvard Wilhelmsen stýrir sérstakri klíník á sjúkrahúsinu í Bergen, fyrir fólk sem heldur að það sé veikt.
Ingvard Wilhelmsen er helsti sérfræðingur Norðmanna í því sem kallast heilsukvíði og meðhöndlar fólk með því að tala við það. Hann er prófessor og sérfræðingur í lyflækningum, meltingarsjúkdómum og geðlækningum.
„Vandamálið er að fólki líkar ekki að þurfa að deyja. Það er ekkert nýtt. Sumir reyna því að ná stjórn á dauðanum með því að vera forsjálir og sérlega athugulir. Nú orðið getur fólk með heilsukvíða komist í allskonar rannsóknir, troðist fram fyrir biðraðir og látið kanna allt sem það heldur að sé að. Það getur aflað sér upplýsinga á netinu og talið sig geta greint sig með banvæna sjúkdóma. En við getum ekki stjórnast af dauðanum. Það er ekki hægt.“
Ingvard segir að fólk sem ímyndar sér að það sé veikt geti fundið fyrir líkamlegum einkennum. „Það fær gjarnan vöðvaspennu, hjartslátt, svima, meltingartruflanir. Sumum flökrar. Líkamleg hræðsluviðbrögð eru í eðli sínu mjög góð, þau eru lífsnauðsynlegt viðbragð. En þegar hræðsluviðbrögðin koma af algjörum óþarfa, geta þau verið mjög þreytandi. Fólk verður örmagna. Þess vegna er mikilvægt að túlka heiminn á réttan hátt. Heilsukvíði er í raun túlkunarvandi. Venjulegt fólk er í nokkuð góðu standi til að meta hvort líkamlegir kvillar kalli á læknisheimsókn eða hvort skynsamlegra sé að bíða aðeins og sjá til. Það getur verið ágætt að sjá til stundum. Fólk með heilsukvíða reynir oft af mikilli ákefð að túlka líkamleg einkenni, án þess að hafa sömu forsendur og menntað heilbrigðisstarfsfólk.“
Sættum okkur við óöryggi
„Heimurinn er ekki einfaldur staður til að búa á. Við vitum fátt með vissu. Hlutir eru ófyrirsjáanlegir. Slys inn á heimilum eru mjög algeng. Samt þurfum við stundum að vera heima hjá okkur. Við verðum að velja að trúa því að það verði allt í lagi. Að við dettum ekki niður stigann. Við verðum að þola að lifa með óvissunni. Þegar við setjumst upp í flugvél getum við ekki verið viss um að við lendum, en við veljum að trúa því. Alveg eins og ef þú átt maka. Þú getur aldrei verið viss um að hann sé þér trúr en þú getur valið að trúa því að hann sé það. Maður þarf að velja að trúa því að maður sé frískur þar til annað kemur í ljós. Að makinn sé þér trúr þar til annað kemur í ljós. Það er ekkert heimskuleg regla.“
Ingvar segist ekki vera að hvetja fólk til að vera kærulaust. „Flestir eru mátulega varkárir. Fólk leikur sér ekki að dauðanum. Það er ekki útbreitt vandamál.“
En af hverju stafar ótti heilsukvíðasjúklinga?
„Fólk vill ekki deyja. Það vill eignast börn og barnabörn. Kvíðinn tengist oftast því sem við aldrei fáum svör við. Tökum félagsfælni sem dæmi. Óttinn við að fólki líki ekki við þig er mjög algengur. Það er ekki fyrirbæri sem fjölmiðlar eða samskiptamiðlar hafa getið af sér. Það er skiljanlegt að það sé þér mikilvægt að fólki líki við þig, en hversu mikilvægt? Hvað ertu tilbúinn að ganga langt svo fólki líki vel við þig? Þú færð aldrei að vita hvað öðru fólki finnst um þig. Þá fer fólk stundum að túlka og við þurfum að aðstoða það við að finna jafnvægi.“
Makinn gefst upp
Fólk með heilsukvíða þvælist oft á milli lækna og knýr fram rannsóknir á minnstu líkamlegu kvillum. Það heldur að smávægilegir verkir séu einkenni banvænna sjúkdóma og reynir, eftir fremsta megni, að sækja hughreystingu við áhyggjum sínum. Algengt er að fólk lesi sig til um alvarlega sjúkdóma og sannfærist enn frekar um að vera veikt við lesturinn.
„Fólk leitar í það sem kallast reassurance. Það vill fá tryggingu fyrir því að það sé ekki að fara að deyja. Það spyr makann í sífellu um álit og fer til margra lækna. Makanum finnst auðvitað ekki áhugavert að hlusta á svona til lengdar og missir á einhverjum tímapunkti þolinmæðina. En það er oftast ekki nóg. Því heilsukvíðinn einstaklingur heldur áfram með verkefnið sitt, að reyna staðfastlega að uppgötva sjúkdóma nógu snemma.“
Lifa í staðinn fyrir að hafa áhyggjur
Hann segir læknisheimsóknir geta slegið á ótta þeirra í stutta stund, fyrir hvert einkenni sem er útilokað. „Þá kemur oftast eitthvað nýtt einkenni í staðinn. Okkur þarf ekki að líka sú staðreynd að við munum deyja en við verðum að sætta okkur við að hafa ekki stjórn á því. Vandinn við að reyna að koma í veg fyrir dauðann er að maður veit ekki að hverju maður á að einbeita sér. Við vitum ekki úr hverju við deyjum. Jafnvel þó þú reynir að sjá við dauðanum með því að borða rétt og hreyfa þig, er hann ekki á þínu valdi. Þú getur verið skotinn til bana með fullkomið kólestról í blóðinu. Þú getur orðið fyrir bíl þó þú sért fullur af andoxunarefnum. Við þurfum að kunna að lifa í staðinn fyrir að hafa áhyggjur.“
Ingvard segir áhyggjur stórlega ofmetnar. „Já, áhyggjur og fabúleringar hafa ekki læknað nokkurn mann. Heilsukvíðið fólk getur veitt líkamanum of mikla athygli. Sumir skokka og reyna þannig að lengja lífið. Skokkararnir lifa lengur en þeir sem ekki skokka. En líklega ekki lengur en þeir skokka. Og ef þú ert duglegur að skokka, og segjum að þér takist að fá þrjú auka ár, þá verðurðu að muna að þau bætast við alveg undir lokin. Það er ekki unglingsárin sem bætast við. Nú er ég ekki að segja fólki að hreyfing sé tilgangslaus. Ég hreyfi mig til að vera í góðu formi og til að hafa orku, en ekki til að koma í veg fyrir dauðann.“
Hugurinn öflugri en lyf
Að sögn Ingvards er algengt að fólk geri sér grein fyrir að það hljómi eins og það sé klikkað. „Og þá verð ég stundum að taka undir. Ég reyni að fá fólk til að horfa á hlutina úr fjarlægð og velta því fyrir sér hvers vegna frásögn þess hljómar klikkuð. Oftast getur fólk þá séð það fyndna hliðarnar á þessu og hlegið að sjálfu sér. Því það sem er ekki alvarlegt þarf ekki að taka svo alvarlega. Ég get auðvitað gefið fólki seratónín til að slá á áhyggjur þess en mér finnst miklu árangursríkara að reyna að fá fólk til að breyta viðhorfi sínu. Það er fljótlegra og skilar meiru.“
Að sögn Ingvards er meðferðin oftast stutt og byggir fyrst og fremst á samtölum sérfræðings og sjúklings. „Þó það taki stuttan tíma fyrir sjúklinginn að skilja vandann og breyta hugsunum sínum, þá tekur lengri tíma að breyta gjörðum sínum. Rétt eins og afbrýðisami eiginmaðurinn sem vill vera við stjórn. Hann getur valið að treysta konunni sinni. En svo þarf hann að fara heim og haga sér eins og hann meini það. Hann þarf að hætta að yfirheyra konuna sína og leyfa henni að fara á ráðstefnur. Hann þarf að sleppa tökunum og það er miklu erfiðara. Eins þarf heilsukvíðinn einstaklingur að æfa sig í því að hætta að lesa um sjúkdóma og treysta því að ef hann verður í alvöru alvarlega veikur, þá fái hann einkenni sem fara ekki á milli mála.“
En hvað er sammerkt með heilsukvíðasjúklingum? „Þeir eru mjög misjafnir. Það eina sem þeir eiga virkilega sameiginlegt er að vera hugmyndaríkir. Því það þarf frjóan hug til að sjá allar þessar hættur. Svo eru þeir þrautsegir og þrjóskir og gefast ekki upp þó þeim sé sagt að hætta. Það getur verið frábær eiginleiki ef maður er á réttu spori. En að nota krafta sína í áhyggjur ef algjör sóun.“
Hvað er heilsukvíði?
Heilsukvíðnir hafa ósjaldan gengið á milli lækna og eiga margir hverjir flókna sjúkrasögu að baki. Þrátt fyrir ítarlegar rannsóknir eru þeir oft óánægðir með þjónustuna sem þeir hafa fengið enda hafa þeir oftar fengið að heyra hvað sé ekki að þeim en trúverðugar skýringar lækna á því hvað sé raunverulega að hrjá þá.
Heilsukvíði einkennist af óhóflegum og hamlandi kvíða þar sem fólk óttast að vera haldið alvarlegum sjúkdómi þrátt fyrir að niðurstöður læknisskoðana og rannsókna bendi til annars. Heilsukvíðnir hafa margir hverjir ítrekað gengist undir læknisrannsóknir sem ekki hafa verið til þess fallnar að veita trúverðugar skýringar á þeim vanda sem fyrir er. Endurteknar fregnir af því hvað sé líklegast ekki að hrjá hinn heilsukvíðna slær aðeins á kvíða hans í skamman tíma og getur aukið á ráðaleysið og grafið undan trausti hans á heilbrigðiskerfinu þegar til lengri tíma er litið.
Aukinn áhugi hefur vaknað á heilsukvíða á síðastliðnum árum og áratugum. Ekki síst er það góður árangur hugrænnar atferlismeðferðar sem getið hefur af sér þennan aukna áhuga.Samkvæmt hugrænu skýringarlíkani á heilsukvíði rætur í og er viðhaldið af rangtúlkunum á eðlilegum líkamseinkennum. Auk þess hefur lyfjameðferð með sértækum serótónín-endurupptökuhemlum getið af sér ágætis árangur. Hefur vandinn löngum þótt illviðráðanlegur en með hugrænni atferlismeðferð og/eða lyfjameðferð hefur náðst betri árangur í meðferð þessa oft illvíga vanda.
Einnig hefur komið í ljós að fræðsla ber góðan árangur við vægum heilsukvíða, en þá er veitt fræðsla í nokkur skipti um áhrif hugarfars, athygli, öryggisráðstafana og streitu á vandann.
Úr Læknablaðinu 2010. Höfundar: Sóley Dröfn Davíðsdóttir klínískur sálfræðingur hjá Kvíðameðferðarstöðinni og Ólafur Árni Sveinsson taugalæknir.
Borðaði sigtaða súpu í 20 ár
Einn af sjúklingum Ingvards steig fram í norska dagblaðinu VG og lýsti reynslu sinni af sjúklegum heilsukvíða. Hin 49 ára gamla Sissel Odland glímdi við margskonar ótta og afleiðingar alvarlegra áfalla. Einn helsti ótti hennar var að hjartað gæfi sig og að eitthvað myndi festast í kokinu á henni. Af þeim sökum lifði hún á súpu og sigtuðum mat. Eftir að hún fékk meðferð við heilsukvíðanum gat hún borðað fasta fæðu í fyrsta sinn í 20 ár.
Viðþolslaus af áhyggjum – sannfærður um að vera með MS
Dæmi úr Læknablaðinu
Gunnar er 41 árs gamall og hefur lengi glímt við mikinn heilsukvíða, en móðir hans lést þegar hann var 14 ára gamall af völdum krabbameins sem uppgötvað var á lokastigi. Gunnar hefur farið í gegnum mörg tímabil þar sem hann hefur talið sig vera haldinn alvarlegum sjúkdómum. Í fyrra taldi hann sig vera með eitlakrabbamein sem leiddi loks til sýnatöku. Fyrir fjórum árum taldi hann sig vera með heilaæxli vegna spennuhöfuðverkjar sem endaði með segulómskoðun. Í dag getur hann minnst þessara uppákoma með bros á vör en það kemur ekki í veg fyrir að hann óttist nú að vera haldinn MS. Undanfarna mánuði hefur hann fundið fyrir dofa af og til á nokkrum stöðum vinstra megin í líkamanum. Fyrir um hálfu ári fann hann fyrir svima í eina viku, sem gekk yfir af sjálfu sér. Gunnar hefur lesið sér mikið til um MS og finnst lesturinn renna stoðum undir grunsemdir hans. Hann telur sig uppfylla skilmerki sjúkdómsins, taugaeinkenni sem samrýmast MS (dofa og svima) frá tveimur aðskildum hlutum taugakerfisins á mismunandi tímum.
Gunnar fór til heimilislæknisins sem taldi afar ólíklegt að hann væri haldinn sjúkdóminum en sendi engu að síður beiðni til taugalæknis að ósk Gunnars, og fékk þar tíma eftir þrjá mánuði. Í millitíðinni leitaði Gunnar, viðþolslaus af áhyggjum, til bráðamóttökunnar, og bað um steragjöf sem hann hafði lesið sér til um að gæfist vel við MS-köstum.
Við skoðun þar fundust engin teikn um taugasjúkdóm. Þó að læknirinn teldi ekki þörf á frekari rannsóknum náði Gunnar í sömu viku að knýja fram segulómun af höfði og mænu, auk mænuvökvaprófs. Reyndust rannsóknirnar eðlilegar nema að þrír ósértækir flekkir sáust í hvíta efninu umhverfis heilahólfin. Sjúkrahúslæknirinn útskýrði fyrir Gunnari að engin teikn væru um MS en að þrír ósértækir flekkir sæjust á segulómskoðun af höfði. Fyrir Gunnari var þetta staðfesting á því að hann væri haldinn MS. Hann spurði lækninn hvort hann gæti útilokað að þetta væru breytingar af völdum MS. Læknirinn sagðist nokkuð viss í sinni sök og útskýrði að margir væru með slíkar breytingar án þess að um sjúkdóm væri að ræða. Þessar skýringar nægðu Gunnari ekki, hann taldi að einkennin hlytu að eiga sér vefræna orsök.
Á þessum tímapunkti var kvíðinn orðinn svo mikill að Gunnar var hættur að geta sinnt starfi sínu, átti erfitt með svefn og það hrikti í stoðum hjónabandsins. Óvissan var honum svo erfið að hann var farinn að óska þess að fá einhverja sjúkdómsgreiningu í stað þess að fá ítrekað þau skilaboð að „ekkert væri að“. Gunnar fékk meðhöndlun með serótónín endurupptökuhemli í stigvaxandi skömmtum og var vísað til sálfræðings sem hann þó var tregur til að hitta í fyrstu. Hann sá ekki tengslin milli líkamlegu einkennanna og þess að taka geðlyf, hvað þá að hitta sálfræðing. Hann viðurkenndi þó að kvíðinn, svefnerfiðleikarnir og áhyggjurnar væru honum um megn. Eftir nokkrar vikur af lyfja- og sálfræðimeðferð minnkaði kvíðinn til muna og hjálpaði sálfræðimeðferðin Gunnari að öðlast innsýn í þann hugarfarslega vítahring sem hann var kominn í. Hann varð fær um að skoða og trúa öðrum skýringum á meinlausum líkamlegum óþægindum sem hann, líkt og aðrir, fann og finnur enn fyrir með reglulegu millibili.
Óttast krabbamein og Alzheimer
Engilbert Sigurðsson, prófessor í geðlæknisfræði, segir heilsukvíða algengan á Íslandi. Engin ástæða sé til að ætla að tíðni hans sé minni hér en annars staðar í Evrópu.
„Fólk með heilsukvíða leitar oftast fyrst til heilsugæslunnar, enda snýst óttinn um að vera með líkamlegan kvilla, en það leitar einnig til sálfræðinga, geðlækna, lyflækna, taugalækna og víðar. Þess vegna er erfitt að fá nákvæmar tölum um hversu margir eru haldnir slíkum kvíða hér á landi.
Þegar umræðan um AIDS var í algleymingi í lok síðustu aldar kom ótti við að vera smitaður af HIV mjög oft við sögu en mér finnst hafa dregið úr því á síðustu árum. Algengt er að heilsukvíðið fólk hafi áhyggjur af því að vera með alvarlegan og ólæknandi sjúkdóm eins og krabbamein eða heilasjúkdóm, eins og Alzheimer. Inn í mat einstaklingsins á þessari áhættu fléttast ættarsaga hans og einnig hvort vinir eða ættingjar hafi veikst af slíkum sjúkdómum. Heilsukvíði getur einnig blossað upp hjá einstaklingi sem er kvíðinn að upplagi í kjölfar sýkingar, til dæmis sýkingar sem getur alið á skömm, eins og kynsjúkdómar. Fólk með heilsukvíða fer í seinni tíð gjarnan á netið og finnur lista yfir ýmis sjúkdómseinkenni alvarlegra sjúkdóma og sjúkdómsgreinir sig sjálft, einatt ranglega. Það leggur saman 2 plús 2 og fær út 9. Þá er kvíðastýrð hugsanabjögun við völd og litlu breytir þótt búið sé sýna fram á það með endurteknum skoðunum og rannsóknum að einstaklingurinn sé ekki haldinn sjúkdómnum sem hann telur sig þjást af. Heilsukvíða er best að meðhöndla með fræðslu, hóflegum rannsóknum og hugrænni atferlismeðferð. Flakk á milli sérfræðinga í mismunandi greinum læknisfræðinnar getur kynt undir einkennunum og það ber að forðast. Best er að einn heimilislæknir stýri meðferðinni í samvinnu við annað fagfólk eftir þörfum.“
Oftast með önnur kvíðavandamál
Ragnar Pétur Ólafsson er dósent í sálfræði við Háskóla Íslands og hefur rannsakað áráttu og þráhyggju. Hann telur líklegt að fjögur til fimm prósent fólks þjáist einhverntíma af heilsukvíða. Nokkrir þeirra hafa ratað í meðferð til hans.
„Einkennandi fyrir fólk með heilsukvíða eru þrálátar áhyggjur af heilsunni og hugmyndir um að vera haldið alvarlegum veikindum. Fólk sækir sér síendurtekið læknisaðstoð og þjónustu á heilsugæslu án þess að fullt tilefni sé til. Þessar heilsutengdu áhyggjur geta svo knúið fram líkamleg einkenni. Áhyggjur fólks með heilsukvíða geta stundum dalað í stutta stund eftir læknisheimsókn en þráhyggjan snýst um að sækja sér í sífellu hughreystingu við áhyggjum sínum. Óttinn um að lækninum hafi yfirsést eitthvað, getur svo komið upp stuttu síðar og þá er jafnvel leitað til annars læknis.“
Ragnar Pétur telur að kjarni í ótta heilsukvíðasjúklings sé hræðsla við að deyja. „Fólk heldur oft að ef það er ekki nægilega varkárt þá muni alvarlegur sjúkdómur daga það til dauða. Það hefur þá kannski kynnst alvarlegum sjúkdómi úr umhverfi sínu og hugmyndin um að slíkt geti komið fyrir það sjálft, er því nálæg. Algengast er að fólk með heilsukvíða sé einnig að glíma við önnur kvíðavandamál.“
Ragnar Pétur beitir hugrænni atferlismeðferð til að reyna að fá fólk til að breyta hugsanamynstri sínu. „Í upphafi vinnum við með hvort óljós líkamleg einkenni geti verið merki um að eitthvað alvarlegt sé að. Við byrjum á að fá staðfestingu á því að líkaminn sé í lagi en við göngum út frá því að það sé nægilegt að rannsaka og útiloka líkamlegu kvillana einu sinni. Þaðan förum við í að vinna með áhyggjurnar og auka innsæi fólks á því að áhyggjurnar séu óþarfar og innistæðulausar.“
Aðspurður um hvort heilsukvíðið fólk sé þá ekki pirrandi skjólstæðingar, segir Ragnar ekki svo vera. „Sálfræðingar taka að sér að vinna með þennan vanda. Það getur hinsvegar verið krefjandi.“
The post Hversu veikur heldurðu að þú sért? appeared first on Fréttatíminn.