Einkenni íslenska húsnæðiskerfisins er óvenjuhátt hlutfall séreignar. Það má aðeins finna viðlíka hlutfall í Noregi í okkar heimshluta. Annars þarf að leita að samjöfnuði til landanna í Austur-Evrópu og við Miðjarðarhafið. Meginreglan í okkar heimshluta, mestu velferðarlöndunum á Norðurlöndunum og norðan og vestan á meginlandi Evrópu, er að um og undir 70 prósent fjölskyldna býr í séreign. Noregur dregur hlutfallið upp á Norðurlöndum, í um 72 prósent, en meðaltal landa í Vestur og Norður-Evrópu er nálægt 63 prósentum. Séreign á Íslandi fór hins vegar yfir 86 prósent á hábólunni fyrir Hrun en féll síðan niður og er nú í námunda við 78 prósent. Séreignarhlutfallið við Miðjarðarhafið, þar sem velferðarkerfin eru veikari, er um 76 prósent, og hlutfallið í föllnu Sovétríkjunum er um 84 prósent. Húsnæðisstefnan á Íslandi á því meira skylt við stefnuna í þessum heimshlutum en okkar eigin. Eina undantekningin er Noregur, en í Fréttatímanum í dag er fjallað nokkuð um mismun á lífskjörum almennings á Íslandi og í Noregi.
Klofin hreyfing
Rætur húsnæðisstefnu stjórnvalda í okkar heimshluta má rekja langt aftur, sumstaðar til upphafsára iðnbyltingarinnar en víðast til verkalýðsbaráttu í upphafi síðustu aldar. Í flestum löndum hefur verið byggður uppi mikill fjöldi íbúða sem eru að stóru leyti utan hins opna húsnæðismarkaðar og sem eru varðar fyrir verðsveiflum og hættu á gjaldþrotum. Þótt meginhugsunin sé víðast sú sama er formið misjafnt, sums staðar eru þessar íbúðir í eigu sveitarfélaga, annars staðar í eigu verkalýðsfélaga eða húsaleigufyrirtækja sem eru að hluta til í þeirra eigu, í Hollandi eru þessar íbúðir í eigu félagasamtaka og svona má telja áfram.
Og eins og rætur þessara kerfa eru líkar, þær liggja í samtakamætti alþýðufólks sem krafðist öruggs húsnæðis fyrir alla óháð tekjum eða eignastöðu, þá gengu flest þessi kerfi í gegnum hrörnunarskeið á tímum nýfrjálshyggjunnar. Margrét Thatcher bauð leigjendum að kaupa bæjaríbúðirnar, „council house“, undir slagorðinu „the right to buy“, rétturinn til að kaupa. Á Íslandi lagði ríkisstjórn Framsóknar- og Sjálfstæðisflokksins niður séreignararm félagslega kerfisins, verkamannabústaðina, með því að heimila íbúðareigendum að selja íbúðir á frjálsum markaði og út úr kerfinu. Kalla hefði mátt það átak „the right to sell“, réttinn til að selja.
En þótt ríkisstjórnir flestra landa hafi með einhverjum hætti reynt að færa hluta félagslega kerfisins yfir á opinn markað á nýfrjálshyggjuárunum, í þeirri trú að markaðurinn myndi ætíð galdra fram betri lausnir, þá eru félagslegu kerfin í okkar heimshluta miklu öflugri en á Íslandi. Stjórn Íhaldsflokksins í Danmörku reyndi að færa íbúðir úr húsaleigufélögunum yfir á markaðinn en tókst ekki þar sem félögin eru ekki opinber heldur sjálfstæð félög. Þau gátu því varið rétt sinn og kerfið.
Vernd gegn markaðssveiflum
Í þeim löndum þar sem stór hluti fjölskyldna býr í leiguhúsnæði eru íbúar varðir fyrir verðsveiflum, svo að há leiga á uppgangstíma svipti fólk ekki húsnæði. Meginstef húsnæðisstefnunnar snýr að því að verja fólk fyrir markaðnum. Það sama á við þar sem félagslegar eignaríbúðir eru margar. Þar er verð eignanna miðað við byggingarkostnað fremur en markaðsvirði, bæði þegar fólk kaupir og selur.
Ástæða þessa er slæm reynsla þjóðanna af að láta markaðinn stjórna húsnæðismarkaðnum. Það kemur ekki að sök gagnvart hinum tekjuhærri. Þeir geta safnað í sjóð til að standa af sér mögur ár, hafa nægar tekjur fyrir svo að tímabundinn samdráttur hefur ekki áhrif á afborganir og eiga nægt eigið fé svo þeir verða ekki gjaldþrota þótt verð fasteigna lækki nokkuð. Ástæða þess að þjóðir í okkar heimshluta hafa byggt upp húsnæðiskerfi sem ver fólk fyrir markaðssveiflum er að hinir tekjulágu og fólk með lægri millitekjur hefur ekki fjárhagslegt bolmagn til að komast yfir sveiflurnar á markaðnum.
Þess vegna hafa þjóðirnar byggt upp félagslegt húsnæðiskerfi utan hins villta markaðar svo að meginþorri fólks geti búið við öryggi í húsnæðismálum. Húsnæðiskerfið er veigamikill hluti þess sem kallað er velferðarkerfi.
Og það er vegna veikleika húsnæðiskerfisins að setja þarf nokkurn fyrirvara á það þegar Ísland er kallað velferðarríki.
Blandaðar lausnir
Velferðarkerfin hafa byggst upp í þeim ríkjum sem lagt hafa áherslu á blandað hagkerfi, falið markaðnum vissa þætti en látið ríkið eða félagsleg kerfi sjá um aðra. Út frá slíkum sjónarhóli er húsnæðismarkaðurinn tvískiptur. Tekjuhærra fólk getur vel ráðið við fasteignakaup á frjálsum markaði. Hinir tekjulægri geta það hins vegar ekki. Þess vegna þarf bæði kerfin til að uppfylla þarfir fólks fyrir öruggt og gott húsnæði. Fáar þjóðir hafa þá stefnu að koma öllum í félagslegt leiguhúsnæði og fáar að koma öllum í séreignaríbúð.
Nema helst íslensk stjórnvöld. Hér hefur séreignarstefnan nánast verið ríkistrú. Hugsanlega má rekja ástæður þess til klofnings verkalýðshreyfingarinnar á Íslandi. Víðast í okkar heimshluta var hreyfingin sósíalísk og stýrt af sósíaldemókrötum, sem höfðu það að markmiði að aðlaga grunnkerfi samfélagsins að þörfum alþýðunnar, hinna tekjulágu. Á Íslandi var tæpur helmingur hreyfingarinnar hins vegar hægri sinnaður. Verslunarmannafélagi Reykjavíkur var alltaf stýrt af sjálfstæðismönnum og sama má segja um fjöldann allan af verkalýðsfélögum víða um land. Íslensk verkalýðshreyfing hafði því ekki sama slagkraft til að ná fram kröfum um öruggt leiguhúsnæði. Þegar íslensk verkalýðshreyfing sameinaðist um kröfur í húsnæðismálum var mikil áhersla lögð á séreign.
Óraunsæ gróðavon
Tímabil neikvæðra vaxta á áttunda áratugnum skekkti mjög hugmyndir landsmanna um húsnæðiskaup. Á þessum áratug er talið að um 500 milljarðar króna á núvirði hafa flust frá sparifjáreigendum, en þó einkum lífeyrissjóðunum, til húsbyggjanda vegna lágra nafnvaxta í mikilli verðbólgu. Fólk hagnaðist verulega á húsnæðiskaupum.
Um svipað leyti hefst tímabil í Bandaríkjunum sem stóð frá um 1970 fram að hruninu 2008 sem einkenndist af stöðnun launatekna en viðvarandi eignabólu vegna aukins aðgengis að lánsfé sem skilaði millistéttinni svigrúmi til að slá ný lán út á hækkun íbúðaverðs til að standa straum af bættum lífskjörum. Hugmyndin um að launafólk gæti bætt stöðu sína með skuldsettum eignakaupum skaut rótum.
Í Bandaríkjunum, hérlendis og víða um lönd varð það vaxandi viðfang stjórnmálanna að auka aðgengi launafólks að lánsfé og skuldsettum eignakaupum. Eftir því sem tímar liðu færðust mörkin niður launastigann. Sífellt tekjuminna fólk fékk lán og færðist af leigumarkaði yfir í séreign.
Hrunið afhjúpaði þessa stefnu sem einskonar villutrú. Launafólk var verr sett en áður. Laun voru litlu hærri en fyrr en launafólkið skuldaði gríðarháar upphæðir, ekki bara vegna húsnæðis heldur einnig í námslán, bifreiðalán og neyslulán. Vaxandi skuldir alþýðu manna voru orðnar öflug vél sem færði fé frá fólki til fjármálafyrirtækja.
Smá skref
Vesturlönd lentu á tímamótum við Hrunið. Það má heita viðurkennt meðal hagfræðinga að besta leiðin til að bæta hag fjöldans sé að styrkja stöðu hinna verst settu og lægst launuðu – ekki hina auðugu og valdamiklu, eins og var stefnan áratugina fram að Hruni. Kenningin um að allir myndu auðgast ef auðurinn fengi að renna upp í móti reyndist blekking. Því horfa hagfræðingar og stjórnmálamenn á Vesturlöndum aftur til gullaldarinnar, þegar samfélögin voru byggð upp til að mæta hagsmunum fjöldans.
Þessi endurnýjun er að litlu leyti komin til Íslands. Þótt tilraun Bandaríkjamanna til að hækka hlutfall séreignar úr 68 prósentum í 73 prósent hafi endað með hörmungum og falli fjármálaheimsins líta flestir stjórnmálamenn á Íslandi á það sem vandamál að hlutfall séreignar hafi fallið úr 86 prósentum niður í 78 prósent.
Verkalýðshreyfingin keyrði í gegn áætlun um uppbyggingu leiguhúsnæðis. Áætlunin mun leiða til byggingar um eitt þúsund íbúða á fjórum árum. Það er vissulega skref, jafnvel stórt skref, en virkar smátt í samanburði við áætlanir um félagslegar íbúðir á Breiðholtsárunum þegar 7200 íbúðir voru byggðar.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettariminn.is
The post Of lítið fé fylgir húsnæðisfrumvörpum appeared first on Fréttatíminn.