„Það er skortur á aðgengi að heilbrigðisþjónustu á Íslandi. Þetta er helsti gallinn. Þetta er auðvitað vandamál hjá mörgum þjóðum en ef ég ber Ísland saman við Svíþjóð þá er lengri biðtími eftir venjulegri heilbrigðisþjónustu á Íslandi. Ég er að tala um heilsugæslu, ég er að tala um sérfræðiþjónustu úti á landi og ég er tala um bið eftir aðgerðum á spítölum,“ segir Birgir Jakobsson landlæknir aðspurður um sýn sína á íslenska heilbrigðiskerfið.
Birgir starfaði áður sem forstjóri Karolinska-sjúkrahússins í Stokkhólmi í Svíþjóð á árunum 2007 til 2014. Birgir hefur mikla þekkingu á heilbrigðismálum í því landi sem Ísland ber sig gjarnan saman við og horfir til eftir fordæmum í sinni þjónustu.
Sem dæmi má nefna þær breytingar sem Kristján Þór Júlíusson heilbrigðisráðherra hefur ráðist í heilsugæslunni á höfuðborgarsvæðinu, hið svokallaða heilsugæsluval þar sem fjármagn frá Sjúkratryggingum Íslands fylgir sjúkratryggðum einstaklingum á milli heilsugæslustöðva. Þá gildir einu hvort heilsugæslustöðvarnar eru ríkis- eða einkareknar. Markmiðið er, líkt og gildir í Svíþjóð, að gera heilsugæsluna að fyrsta viðkomustað fólks í heilbrigðiskerfinu þannig að heilsugæslan virki sem sía út í sérhæfðari þjónustu sérfræðilækna og sjúkrahúsa. Öfugt við Svíþjóð hefur Ísland ekki, og mun sjálfsagt ekki, taka upp tilvísunarskyldu sem fæli í sér að það yrði regla að heimilislæknir þyrfti að skrifa upp heimsóknir sjúkratryggðra einstaklinga til sérfræðilækna.
Ísland mikill eftirbátur Svíþjóðar
Birgir segir að Ísland sé mikill eftirbátur Svíþjóðar í heilbrigðismálum og nefnir að hann telji að Ísland sé um tíu til tuttugu árum á eftir Svíum með tilliti til virkni og gæða heilbrigðiskerfisins. Hann undirstrikar að gagnrýni sín á heilbrigðiskerfið á Íslandi snúist um kerfið sem slíkt og virkni þess en ekki á þjónustuna sem veitt er. „Hvað varðar heilbrigðisþjónustuna sem veitt er þá er Ísland ekki svo langt á eftir Svíþjóð. Þetta er út af því að Ísland á mikið af mjög hæfu heilbrigðisstarfsfólki sem gerir allt sem í valdi þess stendur til að veita eins góða heilbrigðisþjónustu og það getur. En skilyrðin sem það hefur til að veita þessa þjónustu eru langt frá því að vera nægilega góð.“
Eitt af því sem hann staldrar sérstaklega við er eftirlit og gagnsæi í heilbrigðisþjónustu. „Á Íslandi er skortur á því að við vitum um og þekkjum gæði þeirrar heilbrigðisþjónustu sem er veitt í heilbrigðiskerfinu. Það er ekki kúltúr fyrir því á Íslandi að veita upplýsingar um gæði þjónustunnar sem veitt er. Ef maður ber Ísland saman við Svíþjóð að þessu leyti þá eru Svíar komnir mjög langt í því að birta gæðavísa um alla þjónustuna í heilbrigðiskerfinu, hvar sem hún er veitt. Þessir gæðavísar eiga bæði að vera sýnilegir fyrir sjúklingana og eins fyrir starfsfólkið. Heilbrigðisyfirvöld í Svíþjóð gera bara þessi kröfu. Einu sinni á ári birta allar sjúkrastofnanir í Svíþjóð opinberlega gæðavísa í opnum samanburði. Þarna erum við eftirbátar Svía. Þetta er ekki eitthvað sem hægt er taka upp heldur er þetta eitt af því sem við verðum að taka upp. Auðvitað eru allir að gera sitt besta en hver eru gæði þjónustunnar? Ertu að kaupa Benz eða ertu að kaupa Trabant?“
Birgir segir, aðspurður um hvernig honum finnist heilbrigðiskerfið á Íslandi virka sem heild, og samspilið milli ólíkra stiga þess, að það sé stjórnlítið. „Kerfið virkar engan veginn vel heildstætt. Kerfið er að miklu leyti rekið áfram stjórnlaust, eða stjórnlítið skulum við segja. Einkaþjónustan hefur verið fjármögnuð í gegnum Sjúkratryggingar Íslands þannig að greitt er fyrir hvert viðvik sem unnið er. Á meðan er opinber þjónusta, eins og spítalar og heilsugæsla, greidd á fjárlögum. Þegar byrjað var að draga úr kostnaði í heilbrigðisþjónustu eftir aldamótin síðustu var dregið úr fjárframlögum til opinberrar þjónustu á fjárlögum á meðan ekki var dregið úr fjárframlögum til einkarekstrar þar sem þau byggðu á samningum á milli Sjúkratrygginga Íslands og læknafélagsins sem voru vísitölutryggðir. Fjármagn hélt sem sagt áfram að veitast til einkarekinna stofa á meðan dregið var saman í opinberum stofnunum.“
Freistnivandi sem kemur niður á Landspítalanum
Birgir er gagnrýninn á þá afleiðingu af þessu fyrirkomulagi að sérfræðingar á Landspítalanum vinni í hlutastörfum utan spítalans. „Þessi samningur hefur leitt til þess að læknar sjá hag sinn í því að vinna utan Landspítalans því fyrir það fá þeir betur greitt. Heilbrigðisþjónustan á Íslandi hefur þróast þannig meira og meira að byggja á samningi einkarekinna læknafyrirtækja við Sjúkratryggingar Íslands og minna á spítölum. Ég held að um helmingur sérfræðinga á Landspítalanum vinni í hlutastarfi á einkareknum stofum. Þetta skapar að mínu mati vandamál fyrir heilbrigðisþjónustuna í heild sinni og líka fyrir Landspítalann sem á að vera háskólasjúkrahús sem á að geta veitt öfluga sérfræðiþjónustu. Þannig hefur kerfið þróast og íslenskir sérfræðingar í læknisfræði, sem koma heim úr námi, freistast til að ráða sig í hlutastarf á Landspítalanum eða öðrum stofnunum og vinna svo að hluta til í stofurekstri sem býður upp á ákveðna möguleika hvað varðar tekjuöflun út af þessu greiðslukerfi.“
Þannig leiðir samningurinn til þess, að mati Birgis, að ákveðinn freistnivandi er innbyggður í heilbrigðiskerfið; freistnivandi sem kemur niður á Landspítalanum. Birgir segist telja að þetta ólíka greiðslufyrirkomulag opinbers rekstrar og einkarekstrar sé einn helsti skaðvaldurinn í íslenska heilbrigðiskerfinu á liðnum áratugum. Hann segir að taka þurfi upp sams konar greiðslufyrirkomulag í opinberum rekstri og einkarekstri. „Í Svíþjóð er greitt fyrir opinbera þjónustu og einkarekna þjónustu samkvæmt sama kerfi. Það er ekki hægt að hafa þetta eins og á Íslandi í dag; að það sé greitt allt öðruvísi og hvetjandi fyrir einkarekna þjónustu en letjandi fyrir opinbera þjónustu. Ég hef ekki farið leynt með það að þessi samningur Læknafélags Reykjavíkur við Sjúkratrygginar er afskaplega slæmur samningur að mínu mati og kemur í veg fyrir að heilbrigðiskerfið geti þróast í þá átt sem ég er að tala um. Í þessum samningi eru engar gæðakröfur eða neitt slíkt og eftirlit með honum er afar takmarkað.“