Til að mæta vaxandi kröfum landsmanna um aukin framlög til heilbrigðismála og uppbyggingu innviða víða um samfélagið þarf að fjármagna þær. Ríkið hefur ýmsar leiðir til að útvega sér fé. Það getur hækkað skatta, tekið lán eða selt eignir. Skatta er hægt að hækka beint með hækkun skattprósentunnar eða óbeint með því að hleypa verðbólgu gegnum hagkerfið án þess að breyta skattprósentum, persónuafslætti og öðrum viðmiðunum í takt við hækkun launa. Þetta er algengasta leið ríkisstjórna til tekjuöflunar, einskonar hljóðlaus hækkun.
Slík hljóðlaus hækkun skatta leggst ætíð verst á þá sem hafa lægri meðallaun og lægstu laun. Persónuafsláttur og bætur sem verja hina lægst launuðu fyrir óhóflegri skattheimtu hrörna og veikjast.
Lítil stemming fyrir sölu eigna
Þar sem lítil stemning er fyrir aukinni skuldasöfnun ríkissjóðs og í raun eru fáir kostir um stórfellda sölu á ríkiseignum. Bæði er að eignasala nýtur ekki mikils stuðnings úti í samfélaginu og það eru fáir kaupendur sem hafa bolmagn til að kaupa dýrar eignir. Þótt það skorti svo sem ekki stöndugt fólk á Íslandi eru hér ekki margir aðilar sem ráða við að fjármagna kaup á ríkisbönkum eða Landsvirkjun.
Nema lífeyrissjóðirnir. En fjárfestingar þeirra innanlands eru þegar komnar upp að þolmörkum. Bæði vegna stærðar þeirra í íslensku atvinnulífi og hagkerfi og eins vegna þess að til lengri tíma er sjóðunum hagkvæmara að fjárfesta erlendis og öruggara fyrir hagkerfið sem heild.
Sérstakt skattkerfi
Eftir skattalækkanir á fyrirtæki og efnafólk á Davíðstímanum svokallaða varð íslenska skattkerfið nokkuð sérstakt og ólíkt því sem tíðkaðist í þeim löndum sem við bárum okkur helst saman við. Skattar á fyrirtæki og fjármagn og var með því lægsta sem þekktist í okkar heimshluta á meðan skattar á launafólk héldust í námunda við það sem launafólk í næstu löndum borgaði. Í sumum tilfellum hærri, ekki síst ef tekið er tillit til vægi lífeyrissjóðsiðgjalda, sem eru miklum mun hærri á Íslandi en annars staðar og standa undir lífeyriskostnaði sem víða er að nokkru eða miklu leyti greiddur af skattfé.
Annað einkenni íslenska kerfisins er hversu óbeinir skattar eru háir. Hér vegur virðisaukaskattur og aðrir slíkir skattar þungt á meðan beinir skattar vega minna. Þetta hefur ýmsar afleiðingar. Til dæmis þær að tekjujöfnunaráhrif skattkerfisins eru hér lítil og minni en víðast í nágrenni við okkur.
Ekki sleppt og haldið
Vegna byrða launþega af lífeyrisiðgjöldum og þar sem skattprósentan á launatekjur er hér há og almenn skattbyrði á launafólk viðlíka há eða hærri en í nágrannalöndunum er ekkert svigrúm til að hækka almennan tekjuskatt. Svigrúmið er hins vegar miklum mun meira þegar kemur að sköttum á fyrirtæki, fjármagnstekjur og hæstu launatekjur. Á þessum sviðum innheimta íslensk stjórnvöld lægri skatt en víðast hvar í nágrannalöndunum.
Kannski má segja að þetta sé klemman sem íslensk stjórnvöld eru í. Það er vaxandi krafa um það í samfélaginu að grunnkerfi samfélagsins verði svipuð og í nágrannalöndum okkar; heilbrigðis-, mennta- og velferðarkerfi. Krafan fyrir Hrun snerist hins vegar um að skapa íslenskum fyrirtækjum og eigendum þeirra jafngóðar aðstæður og helst betri en í nágrannalöndunum. Með því að létta skattbyrðunum af fyrirtækjum og efnafólki grefst hins vegar undan grunnkerfunum. Það er ekki hægt að byggja þau upp svo þau verði lík því sem þekkist í næstu löndum nema aðlaga skattkerfið að því sem aðrar þjóðir búa við.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is