Má bjóða þér mannúð eða fasisma?

Kanslarinn hefur nú tilkynnt að á næsta ári muni hún bjóða sig fram til kanslara í fjórða sinn. Hún á stuðning víða. Barack Obama lauk síðustu embættisheimsókn sinni til Evrópu með því að lýsa Merkel nánasta bandamann sinn. Time Magazine hefur kallað hana „kanslara hins frjálsa heims“. Innan Þýskalands, og innan flokksins hennar, er staðan flóknari.

Tístið
Fyrir rúmu ári síðan virtist Merkel, nýstigin úr átökunum við Tsipras og Varoufakis um skuldir Grikklands, áhugalítil um flótta fólks frá Sýrlandi og öðrum átakasvæðum. Í júlí 2015 útskýrði hún fyrir 14 ára þýskumælandi stúlku frá Palestínu, í sjónvarpsþætti fyrir ungt fólk, að sér þætti það vissulega leitt, en „þið getið ekki öll komið“. Stúlkan, sem eftir fjögurra ára bið í kerfinu sá fram á brottvísun með fjölskyldu sinni, brast í grát. Merkel birtist áhorfendum sem verðugur arftaki uppnefnisins „járnfrúin“.

Rúmum mánuði síðar tilkynnti – eða tvítaði – BAMF, Útlendingastofnun Þýskalands, um stefnubreytingu: „#Dublin-ferlum sýrlenskra ríkisborgara munum við héðan af ekki fylgja eftir“. #Dublin vísar til Dyflinnar-reglugerðarinnar: Sýrlendingum yrði ekki brottvísað í krafti hennar. Með öðrum orðum: Ef þú ert þaðan og ert kominn hingað, færðu líklega að vera.

Allt í allt flúðu 890.000 manns sunnan að til Þýskalands það ár. Það eru ívið færri en búist var við, en jafngildir þó, miðað við íbúafjölda, því að 3.600 kæmu til Íslands. Á þessu ári bættust um 600.000 við – það gerir þá um 5.000 manns alls, umreiknað til Íslands. „Wir schaffen das,“ sagði Merkel frá byrjun: „Við reddum þessu.“

Hægrið
Fram að tístinu afdrifaríka virtist Merkel, ef eitthvað var, íhaldssöm í málum innflytjenda. Árið 2010 lýsti hún því yfir að fjölmenning hefði „gjörsamlega brugðist“ og að þeir sem ekki samþykki kristinn mannskilning ættu ekki heima í Þýskalandi. Margir þeir sem fögnuðu henni þá hafa nú fundið sér samastað í nýjum flokki: Alternativ für Deutschland, eða AfD. Eins og UKIP í Bretlandi skilgreinir hann sig út frá andstöðu við Evrópusambandið, sem virðist orðið að hundaflautu öfga-hægrisins, skálkaskjóli fyrir fasista.

Samkvæmt stefnuskrá vill AfD að ytri landamærum ESB verði lokað með öllu, hverjum flóttamanni verði haldið utan álfunnar þar til réttur hans til verndar hefur verið sannaður. Þá má finna þar kaflaheitin „Islam á ekki heima í Þýskalandi“, og „Fleiri börn í stað fjöldainnflutnings“ – um fjölskyldustefnu flokksins. Þegar úrslit urðu ljós í forsetakjöri Bandaríkjanna tvítaði Frauke Petry, formaður flokksins: „Hjartanlega til hamingju.“

AfD vann stóra sigra í kosningum nokkurra sambandsríkja síðasta vor – í Sachsen-Anhalt reyndist hann stærsti flokkurinn. Í könnunum fyrir sambandsþingskosningar mælist hann nú með 13% fylgi. Það myndi að óbreyttu gera hann að þriðja stærsta þingflokki sambandsþingsins að ári.

Mótsagnirnar
Komið hefur fram að í reynd beitti Þýskaland Dyflinnarreglugerðinni mjög sjaldan gegn sýrlensku flóttafólki, allt frá árinu 2011, þegar Evrópudómstóllinn úrskurðaði gegn brottsendingum til Grikklands. Það var með öðrum orðum ekki svo að hliðið hafi verið harðlæst þar til í fyrra.

Né opnaðist það þá upp á gátt. Merkel andmælti aðgerðum þeirra Evrópulanda sem hertu um sama leyti landamæraeftirlit til að hindra ferðir flóttafólks – en vann á sama tíma að samkomulagi Evrópusambandsins við Tyrkland, um að ferja þangað sýrlenska flóttamenn sem næðu ströndum Evrópu. Undirritun samkomulagsins síðasta vor lokaði sjóleiðinni til Evrópu, á meðan landamæravarslan í austri lokaði landleiðinni. Eins og skrúfað væri fyrir: Komum flóttafólks til Þýskalands fækkaði úr 50.000 á viku, þegar mest var, í undir 5.000 á viku síðustu mánuði. Um leið vill stjórnin draga úr komum annarra innflytjenda. Síðastliðið ár hafa þýsk stjórnvöld hert skilyrði fyrir móttöku förufólks frá Afríkuríkjum og Balkanskaga og víðar – og tilkynnt um lagafrumvarp sem mun afnema bótaréttindi Evrópuborgara þar til þeir hafa unnið fimm ár í Þýskalandi.

Merkel lét hins vegar ekki undan þrýstingi frá CSU, systurflokki CDU í Bæjaralandi, um þak á þann fjölda flóttafólks sem Þýskaland tekur á móti árlega. Né segist hún, þráspurð, sjá eftir því: „Mergur málsins er þessi: Við erum land sem hefur í hávegum reisn hverrar einustu manneskju,“ sagði hún í nýlegu viðtali. „Frammi fyrir hörmungum á við þær í Sýrlandi verðurðu að taka afstöðu.“ CSU hefði viljað taka aðra afstöðu og bauð kanslaranum ekki í partíið sitt – bókstaflega: Merkel var ekki boðið á landsfund CSU í byrjun þessa mánaðar. Það er víst einsdæmi. Þar náðist þó samstaða um að leggja ágreininginn til hliðar og fylkja liði til kosninga.

Valkostirnir
Í ellefu ára valdatíð Merkel hefur atvinnuleysi lækkað úr tíu prósentum í fimm. Hagvöxtur gutlar, óspennandi en stöðugur, milli eins og tveggja prósenta. Erlendar skuldir nema sirka 70% af landsframleiðslu. Síðustu fjárlög skiluðu afgangi. Útflutningur hefur vaxið – hægt en örugglega.

Annað sem hefur vaxið er ójöfnuður, hvort sem er mældur í tekjum eða eignum. Það er ekki sérþýsk þróun, en jafn tilfinnanleg fyrir því. Vinstriflokkurinn Die Linke, arftaki austur-þýska sósíalistaflokksins, mælist nú með stöðugt 10 prósenta fylgi. Flokkur Græningja sveiflast milli 10 og 15 prósenta. Síðasta vor mynduðu þessir tveir, ásamt jafnaðarmannaflokknum SPD, rauð-rauð-græna meirihlutastjórn innan sambandsríkisins Berlínar. Auki þeir samanlagt fylgi sitt um nokkur prósent er sama stjórnarmynstur, vinstri-græn ríkisstjórn, ekki út úr myndinni næsta haust.

Væri kosið nú heldur Merkel-stjórnin hins vegar, samkvæmt könnunum, velli. Að óbreyttu virðist því líklegast að Merkel verði kanslari til ársins 2021. En margt sem þótti að óbreyttu líklegast hefur nýverið farið á annan veg. Og þess vegna hefur heimurinn augun á brosmilda fólkinu sem vill ekki láta kalla sig fasista. AfD er nú þriðji stærsti flokkur landsins, með 13% fylgi í könnunum – í landi sem á að búa yfir varanlegu ónæmi fyrir upprunahyggju og útlendingahatri.

Merkel
Merkel, doktor í eðlisfræði, er fædd í Hamborg árið 1954. Hún gekk til liðs við CDU 1990, árið sem Austur- og Vestur-Þýskaland endursameinuðust. Ári síðar varð hún ráðherra kvenna- og æskulýðsmála í ríkisstjórn Helmuts Kohl. Árið 2002 var hún kosin formaður flokksins, og þremur árum síðar kanslari.

Þýska velferðarríkið
Otto von Bismarck, hinum íhaldssama kanslara áranna 1871 til 1890, er eignaður heiðurinn af fyrsta velferðarríkinu, með lögfestingu sjúkratrygginga, atvinnuleysisbóta og fleira upp úr 1880. Í sáttmálanum um sameinað Þýskaland, árið 1990, er hagkerfi þess lýst sem „félagslegu markaðshagkerfi“. Rínarkapítalismi er það stundum kallað, rótgróinn hluti af sjálfsmynd sambandslýðveldisins og setur meginátökum í þýskum stjórnmálum ákveðin mörk.

Þessi skilningur á hlutverki ríkisins í hagkerfinu veitir þó verulegt svigrúm fyrir ólík markmið og leiðir. Einkavæðingarhrina Íslands um aldamót bliknar í samanburði við einkavæðingu stórfyrirtækja á við Volkswagen, Lufthansa og Telekom, ferli sem hefur staðið frá 7. áratugnum. Fyrirliggjandi er einkavæðing lestarkerfisins, sem tafðist vegna kreppunnar 2008. Á sama tíma eru þýskir háskólar reknir án skólagjalda, heilbrigðiskerfið án komugjalda, og afskipti hins opinbera af mörkuðum veruleg, hvort sem er til að halda leiguverði viðráðanlegu eða gá hvað bændur eiga við ef þeir kalla eggin sín vistvæn.

Haukur Már Helgason
ritstjorn@frettatiminn.is