Barn sem elst upp við erfiðar heimilisaðstæður sem þessar fer oftar en ekki á mis við hvatningu, fræðslu og viðhlítandi umönnun. Sum eru hreinlega vanrækt. Glími þetta sama barn einnig sjálft við einhverja röskun, t.a.m. ADHD sem þarfnast sérstakrar aðhlynningar, getur staða þess verið sérlega bágborin. Sama má segja um börnin sem eru að takast á við einhver afbrigði námserfiðleika eða annan vitsmunaþroskavanda.
„Sjúkt“og skaðlegt samskiptakerfi, s.s. öskur, hótanir, viðvarandi rifrildi eða langvarandi þagnir og samskiptaleysi eru algengar á heimilum þar sem foreldrar glíma við geðræn veikindi eða fíknivanda. Börnin eru ekki aðeins líkleg til að tileinka sér samskiptamunstrið sem þau eru alin upp við heldur einnig meðvirkni sem er algeng þar sem vandi af þessu tagi er til staðar. Þegar kemur á fullorðinsárin koma þessir einstaklingar oft út í lífið með brotna sjálfsmynd og óöryggi í félagslegum aðstæðum.
Þeir sem hafa verið aldir upp á heimilum þar sem „sjúkt samskiptakerfi“ var við lýði, eiga oft sem fullorðið fólk erfitt með að lesa í aðstæður. Þeim hættir einnig frekar til að oftúlka eða misskilja orð og atferli. Einstaklingur með brotna sjálfsmynd á það einnig til að gera óraunhæfar kröfur til sjálfs síns og stundum einnig til annarra. Brotinni sjálfsmynd fylgir iðulega sjálfsgagnrýni og sjálfsniðurrif. Hugsanir á borð við „ég er ómögulegur“, „ég mun gera mig að fífli“, „ég klúðra alltaf öllu“ eða „það gengur aldrei neitt upp hjá mér“ vilja
sækja á.
„Enginn þarf að vera fórnarlamb fortíðardrauga. En það kostar að jafnaði mikla og stöðuga vinnu að slíta af sér fortíðarhlekkina, vinnu sem aðeins manneskjan sjálf getur unnið.“
Óttinn við höfnun og neikvætt almenningsálit er daglegur ferðafélagi einstaklings sem hefur ekki mikla trú á sjálfum sér og líður illa í eigin skinni. Sé honum hrósað, þá líður honum jafnvel bara enn verr því honum finnst hann ekki eiga hrósið skilið. Í samskiptum við aðra eru varnir einstaklings sem líður illa með sjálfan sig oft miklar. Sumir eiga í erfiðleikum með hreinskilni og finnst erfitt að tjá skoðanir sínar og tilfinningar. Að sama skapi getur hann átt erfitt með að setja ekki bara sjálfum sér mörk heldur einnig öðrum. Einstaklingur sem er með mikla minnimáttarkennd á iðulega erfitt með að taka gagnrýni. Hin minnsta athugasemd getur í verstu tilfellum framkallað tilfinningu vonleysis og vangetu.
Þeim sem líður með þessum hætti hefur jafnan takmarkaða sjálfsvirðingu og tilfinning um verðleika er dauf ef nokkur. Stundum nær minnimáttarkennd, pirringur og jafnvel öfund stjórninni, ekki bara á hugsun heldur einnig á atferli. Þá er stundum eins og sefjun finnst í því að skapa leiðindi af litlu tilefni. Tilgangurinn, meðvitaður eða ómeðvitaður, er að valda sínum nánustu uppnámi eða ögra.
Einstaklingi sem finnst hann lítils virði finnst sem hann geti ekki átt mikla hamingju skilið. Gangi honum vel fyllist hann jafnvel óöryggi og kvíða. Þeim einstaklingi sem hér hefur verið lýst finnur sig oft í nánu sambandi við annan aðila sem glímir við sambærilegan vanda, stundum fíknivanda með tilheyrandi fylgifiskum.
Börn frá heimilum þar foreldri glímdi við alvarleg andleg veikindi, þekktu e.t.v. fátt annað en skipulagsleysi, óvæntar uppákomur og óreiðu í uppvexti sínum. Þegar komið er á fullorðinsárin er þess vegna stundum ofuráhersla lögð á reglu og skipulag. Birtingarmyndirnar eru margar, s.s. ofur- hreinsi- og tiltektarþörf. Einnig rík þörf á að stjórna öðrum og hafa fulla stjórn á umhverfinu. Fyrirhyggjan, eins nauðsynleg og hún er, getur auðveldlega gengið út í öfgar. „Allt þarf helst að vera „fullkomið“, en samt er aldrei neitt nógu gott. „Hálfa glasið er áfram séð sem hálftómt en aldrei hálffullt.“ Stundum eru öfgarnar alveg í hina áttina þegar óreiða og skipulagsleysi nær yfirtökum í lífi einstaklingsins.
Það er vissulega mjög sammannlegt að efast stundum um sjálfan sig og finnast maður ekki vera að standa sig. Sjálfsöryggi sérhvers einstaklings tekur mið af mörgu, s.s félagslegum aðstæðum hverju sinni og hvort viðkomandi telji sig standast eigin væntingar og annarra. En fyrir þann sem er alinn upp í umhverfi þar sem reglur og norm voru hunsuð og almennum umönnunarþáttum jafnvel ekki sinnt, er baráttan við vanmáttartilfinninguna og óttinn við höfnun stundum daglegt brauð.
Þrátt fyrir erfiða bernsku virðast samt margir koma með eindæmum sterkir út í lífið. Ástæðan er sú að það eru ótal aðrar breytur, innri sem ytri, sem hafa áhrif á heildarútkomuna. Sum börn eru svo lánsöm að hafa kynnst í uppvexti sínum fólki sem tók þau að sér. Ömmur og afar geta verið sannir bjargvættir svo fremi sem þau eru ekki meðvirk með hinu sjúka foreldri.
Enginn þarf að vera fórnarlamb fortíðardrauga. En það kostar að jafnaði mikla og stöðuga vinnu að slíta af sér fortíðarhlekkina, vinnu sem aðeins manneskjan sjálf getur unnið. Aðstoð fagfólks og ýmis handhæg meðferðarverkfæri eru oft nauðsynleg í þessari vinnu. Hafi einstaklingurinn löngun til að gera eitthvað í sínum málum þá er honum ekkert að vanbúnaði.
Þegar unnið er með sjálfsmyndina eru bakslög óhjákvæmileg. Sjálfvirkar neikvæðar hugsanir vilja oft halda áfram að skjóta upp kollinum og framkalla hina gamalkunnu vonda líðan. Tilfinningar sem búið hafa innra með manneskjunni frá barnsaldri hverfa ekki svo glatt. Þær komu til vegna ákveðinna aðstæðna. Stundum þarf einfaldlega að sætta sig við að þær verða þarna eitthvað áfram. Þær fá þá sína sérstöku skúffu en umfram allt má ekki leyfa þeim að stjórna daglegum athöfnum og ákvörðunum.
Sá dagur getur markað nýtt upphaf þegar manneskjan segir við sjálfa sig: „Mig langar ekki að líða svona illa lengur og ætla þess vegna að gera eitthvað í því.“ Þar með ákveður viðkomandi að hefja hreinsun í hausnum á sér og taka til í sínu lífi. Hálfnað er verk þá hafið er, segir máltækið. Vinnan felst m.a. í að „sortera“, henda út úreltum hugsunum sem bara láta manni líða illa. Hlúa þess í stað að styrkleikunum og beina sjónum að því góða sem er til staðar og því sem er í raun og sann að ganga vel. Það er aldrei of seint að læra að njóta lífsins til að geta lifað því lifandi meðan það varir.
Kolbrún Baldursdóttir sálfræðingur
www.kolbrunbaldurs.is
The post Mig langar ekki að líða svona illa lengur! appeared first on Fréttatíminn.