Ungt fólk á Íslandi hefur setið eftir í efnahagslegu tilliti. Á meðan kjör miðaldra og eldra fólks eru í dag nokkuð betri en um þau voru um aldamótin eru kjör ungs fólks umtalsvert lakari, tekjur lægri og eignastaða verri. Þessi skil á milli efnahagslegrar stöðu kynslóðanna skýra rof á pólitíska sviðinu og krónískan landflótta.
Helstu gátur íslensks samfélags eru hvers vegna landflóttinn stöðvast ekki þótt kaupmáttur virðist fara vaxandi, hvers vegna kjósendur hafa snúið baki við hefðbundnum stjórnmálaflokkum og hvers vegna reiðin og sundrungin í samfélaginu hjaðnar ekki þótt rúm sjö ár séu liðin frá Hruninu mikla. Mögulega má rekja forsendur alls þessa að sama brunni.
It’s the economy, stupid, sagði James Carville, helsti ráðgjafi Bill Clinton í forsetakosningunum 1992. Og líklega má skýra helstu brotamein íslensks samfélags einmitt til efnahags og fjárhags fólks.
Það er nefnilega staðreynd að frá aldamótum hafa tekjur ungs fólks dregist saman á meðan tekjur eldra fólks hafa aukist, fjárhagslega staða unga fólksins hefur versnað á meðan staða eldra fólks styrkist og yngra fólkið hefur fengið minni stuðning út úr skattkerfinu á sama tíma ríkið hefur aukið stuðning við eldra fólk. Atvinnuleysi hefur farið verr með yngra fólk en eldra, hækkun íbúðaverðs hefur haldið því frá húsnæðiskaupum og hækkun leiguverðs hefur keyrt niður kaupmátt þess.
Það er með öðrum orðum mun erfiðara að vera ungur í dag en um síðustu aldamót. Og skal þá engan undra að ungt fólk hafi gefist upp á stjórnmálaflokkunum sem hafa byggt upp og viðhaldið kerfinu sem vinnur gegn því. Og það er skiljanlegt að margt af unga fólkinu kjósi að fóta sig fremur í nágrannalöndunum þar sem er ríkari stuðningur við námsmenn, börn og unga foreldra.
Krónískur landflótti
Þegar tölur um brottflutta umfram aðflutta Íslendinga eru skoðaðar verður að hafa í huga að brottfluttir verða að jafnaði alltaf fleiri en aðfluttir. Það er þannig hjá öllum þjóðum og verður svo meðan fólk flytur á milli landa. Þótt börn Íslendinga fái íslenskan ríkisborgararétt þótt þau fæðist í útlöndum þá er vegur það ekki upp fjölda þeirra sem fæðast á Íslandi en kjósa að búa í öðrum löndum.
En þetta hlutfall, brottfluttir umfram aðflutta, er miklum mun hærra á Íslandi en í nágrannalöndunum. Frá aldamótum hefur fjöldi brottfluttra íslenskra ríkisborgara umfram aðflutta numið um 2,4 af hverjum 1000 íbúum árlega að meðaltali. Sama hlutfall er 0,2 í Noregi. Landflóttinn á Íslandi er því tólf sinnum meiri en náttúrlegt misvægi brottfluttra og aðfluttra ríkisborgara í Noregi.
Brottfluttir íslenskir ríkisborgarar umfram aðflutta voru 12 þúsund frá aldamótaárinu og til ársloka 2015. Ef hlutfallið hefði verið það sama og í Noregi hefðu brottfluttir verið 1000 fleiri en aðfluttir. Eðlilegur leki er samkvæmt því eitt þúsund manns en hinn eiginlegi landflótti um ellefu þúsund manns.
Og það er alvarlegur landflótti. Til að finna viðlíka hlutfall verður við að bera okkur saman við Færeyjar, nyrstu hluta Skotlands, Troms og Norðurlandið í Noregi, norðurhéruð Svíþjóðar og finnsku skógana.
Íslendingar hafa upplifað landflótta áður. Stórir hópar freistuðu gæfunnar erlendis eftir síldarhrunið 1968, í kreppunni eftir þjóðarsáttarsamningana 1989 þegar launþegar greiddu niður verðbólguna með kjaraskerðingu, upp úr olíukreppunni 1975 og á stöðnunarárunum á fyrstu Davíðsárunum.
Það sem er sérstakt við landflóttann síðustu tvö árin er að ekki dregur úr honum þótt hagvöxtur aukist og kaupmáttur batni samkvæmt opinberum tölum. Það bendir til að þótt landsframleiðsla aukist og laun hækki þá sitji stór hópur fólks eftir. Og aldursgreindar tölur um landflótta benda til að þessi hópur sé unga fólkið.
Hrun hefðbundni flokkanna
Önnur merki um rof milli kynslóða er mismunandi afstaða kjósenda til hinna hefðbundnu flokka; Sjálfstæðisflokks, Framsóknar, Samfylkingar og Vinstri grænna. Fram eftir þessari öld nutu þessir flokkar fylgis um 95 prósent kjósenda. Það var lítill og fámennur hópur kjósenda sem vildi kjósa eitthvað annað.
Þrátt fyrir Hrunið mikla gerðist það ekki fyrr en seint á árinu 2010 sem samanlagt fylgi þessara flokka fór varanlega niður fyrir 90 prósentin í mánaðarlegum könnunum Gallup. Undir árslok 2012 fór samanlagt fylgi flokkana niður fyrir 80 prósentin, um mitt ár 2014 féll það niður fyrir 70 prósentin og fyrir tæpu ári fór það niður fyrir 60 prósentin.
Síðasta hálfa árið hefur samanlagt fylgi þessara flokka verið í kringum 56 prósent. Það merkir að um 95 þúsund manns hafi snúist gegn fjórflokknum frá upphafi aldarinnar. Það er gríðarlegur fjöldi fólks.
Hvort sem okkur finnst sem þessir flokkar eigi þetta skilið eða ekki verðum við að viðurkenna að þessi staða veikir samfélagið. Flokkarnir hafa sveigt samfélagið að þörfum sínum gegnum áratugi við völd. Þeir fá styrki úr ríkissjóði sem meginstoðir lýðræðislegs starfs í samfélaginu. Flokkarnir hafa verið gatnamót mismunandi hagsmuna og skoðana og í gegnum þá hafa verið dregin helstu álitamál samfélagsins og niðurstöðu þeirra leitað innan vébanda flokkanna og milli þeirra.
Það er því alvarleg staða þegar þessar valdastofnanir hafa misst stuðning meðal almennings. Umboð flokkanna veikist og þeir eiga erfitt með að endurnýja stefnu sína eða laða fólk til starfs og þátttöku.
Í raun má segja að allir flokkarnir séu í sambærilegri stöðu. Þeir hafa veikst svo mjög að innra með þeim býr ekki lengur þróttur til að finna leið út úr vandanum, endurnýjunarkrafturinn er horfinn.
Það sést vel þegar skoðuð er afstaða aldursflokkanna til flokkanna. Aðeins 34 prósent fólks undir þrítugu treystir sér til að kjósa hefðbundnu flokkana, samkvæmt könnun MMR frá í janúar, en 66 prósent segjast vilja kjósa Pírata eða eitthvað annað en fjórflokkinn. Fjórflokkurinn er í tæpum minnihluta meðal fólks frá þrítugu til fimmtugs; 49 prósent segjast vilja kjósa einhvern fjórflokkanna en 51 prósent Pírata eða eitthvað annað. Það er ekki fyrr en meðal fólks yfir fimmtugu sem fjórflokkurinn nær meirihluta.
Það virðist augljóst að þessir fjórir flokkar miði stefnu sína og sjónarmið fyrst og fremst út frá hagsmunum og afstöðu eldra fólks. Fyrir yngra fólki virka þessar stofnanir sem andstæðingur; fyrirbrigði sem vinnur gegn hagsmunum þess og vill því illt.
Tekjur yngra fólks lækka
Hvað er hæft í því? Hafa hefðbundnu stjórnmálaflokkarnir svikið unga fólkið?
Samkvæmt upplýsingum sem Hagstofan vinnur upp úr skattframtölum er augljóst að kjör yngra fólks hafa versnað það sem af er þessari öld á meðan kjör miðaldra og eldra fólks hafa batnað. Munurinn er mikill og sláandi.
Þannig höfðu atvinnutekjur ungmenna, 24 ára og yngri, lækkað um tæpar 37 þúsund krónur á mánuði að meðaltali frá aldamótum fram til 2014. Ráðstöfunartekjur þessa hóps eftir skatta höfðu lækkað nokkuð minna eða um tæplega 27 þúsund krónur á mánuði. Það er samt nokkur upphæð eða 323 þúsund krónur á ári. Það munar um minna.
Kjör ungs fólks á aldrinum 25 til 39 ára hafa versnað enn meira. Atvinnutekjur þess hafa að meðaltali dregist saman um tæplega 59 þúsund krónur á mánuði og ráðstöfunartekjur eftir skatta um tæplega 50 þúsund krónur.
Tekjur allra annara aldurshópa hafa hækkað og því meira sem fólk er eldra. Ungt miðaldra fólk á aldrinum 40 til 49 ára hafði þannig rúmlega 27 þúsund krónum meira í atvinnutekjur 2014 en um aldamótin og tæplega 13 þúsund krónum meira í ráðstöfunartekjur eftir skatta. Eldra miðaldra fólk, 50 til 66 ára, fékk rúmlega 46 þúsund krónum meira í atvinnutekjur 2014 en um aldamótin og tæplega 54 þúsund krónum meira í ráðstöfunartekjur.
Fólk á ellilífeyrisaldri fékk tæplega 117 þúsund krónum meira í heildartekjur á mánuði 2014 en um aldamótin og hafði rúmlega 79 þúsund krónum meira á mánuði til ráðstöfunar eftir skatta.
Þegar þetta er skoðað er augljóst úr hvaða jarðvegi hugtakið Sjónarmið sjötugra er sprottið. Það er sprottið úr þessum raunveruleika og lýsir upplifun ungs fólks sem finnur á eigin skinni hvernig lögmál samfélagsins eru sveigð að hagsmunum hinna eldri og frá hagsmunum ungs fólks.
Eldri eignast meira
Þegar eignabreytingar eru skoðaðar birtist svipuð mynd. Heildareignir yngri hópanna dragast saman og þeir búa í ódýrari íbúðum en um aldamótin. Af eignastöðu yngsta hópsins má sjá að hann er nú ólíklegri en áður til að hætta sér út í íbúðakaup. Eignir ungs fólks á aldrinum 25 til 39 ára, foreldrakynslóðin, hafa líka dregist saman.
Það er ekki fyrr en meðal fólks eftir fimmtugt sem eignastaðan hefur batnað frá aldamótum og fram til 2014. Hjá allra elsta fólkinu hefur hún síðan batnað enn meira. Það er eiginlega eini hópur sem býr í dag við mun betra eiginfjárstöðu en um aldamótin. Miðaldra fólk hefur meira umleikis en skuldar líka meira. Yngsta fólkið hefur minna umleikis og skuldar þar af leiðandi minna. Stór hluti þess hefur ekki efni á að taka þátt í séreignastefnu gömlu flokkanna. Hún hentar eldra fólki en ekki yngra.
Húsaleigan étur upp tekjurnar
Þar sem stór hluti ungs fólks er á leigumarkaði bitnar mikil hækkun húsaleigu hart á ungu fólki. Opinberar upplýsingar um leiguverð liggja ekki fyrir hjá Þjóðskrá nema aftur til 2011. Frá þeim tíma og fram til 2014 jukust ráðstöfunartekjur ungs fólks á aldrinum 25 til 39 ára sáralítið ef nokkuð. Að teknu tilliti til hækkunar leiguverðs lækkaði ráðstöfunarfé þessa hóps hins vegar um 5 til 8 prósent á sama tíma og ráðstöfunartekjur miðaldra fólks hækkuðu um 5 til 10 prósent.
Þrátt fyrir að almenna og mikla hækkun húsaleigu hafa stjórnvöld verið treg að til að verja fjármunum til húsaleigubóta. Það sýnir vel áhrif Sjónarmiða sjötugra á íslenskt samfélag. Auk húsaleigubóta eru námslán, fæðingarorlof og barnabætur ríkustu hagsmunamál yngra fólks. Eins og fram kom í úttekt Fréttatímans fyrir tveimur vikum verja Íslendingar mun lægri upphæðum í fæðingarorlof og barnabætur en aðrir Norðurlandabúar.
Þegar endurgreiðslur út úr íslenska skattkerfinu eru skoðaðar kemur í ljós að það sem af er þessari öld hefur mjög dregið úr framlögum til yngra fólks en greiðslur til eldra fólks hafa hins vegar aukist. Ungt fólk á aldrinum 25 til 39 ára fékk þannig rúmum tveimur milljörðum minna í vaxta- og barnabætur árið 2014 en þessi hópur hefði fengið ef bæturnar hefðu verið jafn miklar og árið 2000 og skipting milli aldurshópa sú sama. Á sama tíma jukust greiðslur til fólks á fimmtugsaldri um nærri 600 milljónir króna og til fólks milli fimmtugs og ellilauna um nærri sömu upphæð.
Fleiri öryrkjar og atvinnulausir
Í Fréttatímanum í síðustu viku kom fram að hlutfallslega fleira ungt fólk á Íslandi er á örorkubótum en á Norðurlöndunum og munar þar töluverðu. Það bendir til þess að lífsbaráttan á Íslandi sé erfiðari ungu fólki. Ekkert hefur skaðlegri áhrif á heilsu fólks en basl. Í blaðinu kom einnig fram að fleira ungt fólk á Íslandi þiggur framfærslu frá sveitarfélögum en á Norðurlöndunum.
Þegar kannað er hvernig atvinnuleysi skiptist milli aldurshópa kemur í ljós að aukið atvinnuleysi hefur mest bitnað á ungu fólki á aldrinum 25 til 39 ára. Um aldamótin voru um 1,2 prósent þessa aldurshóps á atvinnuleysisskrá en árið 2014 var hlutfallið komið upp í 4,2 prósent. Það er mun hærra hlutfall en meðal elda fólks og miðaldra.
Áhrif þessa sjást einnig í hlutfalli háskólamenntaðra á atvinnuleysisskrá. Í upphafi aldarinnar voru háskólamenntaðir aðeins um 7 prósent atvinnulausra en þeir eru nú um fjórðungur. Það má sjá af þróun atvinnuleysis eftir menntun hverjar áherslur stjórnvalda hafa verið. Mest hefur dregið úr atvinnuleysi meðal ómenntaðra og fólks með iðn- eða starfsmenntun. Minna hefur dregið úr atvinnuleysi háskólamenntaðra.
Það bendir til að áhersla stjórnvalda taki ekki mið af raunveruleika yngra fólks. Afstaða þeirra litast af Sjónarmiðum sjötugra.
Óréttlætið mölvar flokkana
Þegar allt þetta er dregið saman er augljóst að skarð hefur myndast milli kynslóða í samfélaginu. Það sést á viðhorfum til stjórnmálaflokka og annarra samfélagsmála og í vaxandi landflótta. En það sést ekki síður í því hversu ólík þróun tekna, eigna og annarra efnahagsþátta hafa verið milli aldurshópa frá aldamótum. Skilin eru skýr og afgerandi. Segja má að fólk yfir fertugu búi nú við betri kjör að flestu leyti og enn frekar fólk yfir fimmtugu.
En raunveruleiki fólks undir fertugu er allt annar. Yngra fólkið býr við lakari kjör að flestu leyti en ungt fólk gerði fyrir fimmtán árum. Þessi efnahagslegi raunveruleiki hefur ekki aðeins getið af sér efnahagslegt óréttlæti heldur líka myndað gjá í afstöðu til samfélagsmála. Óréttlætið er að mölva niður gamla flokkakerfið og dregur jafnframt úr getu þess til að bregðast við. Það virðist lokað inni meðal eldra fólks og ekki geta séð né brugðust við vanda yngra fólks.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Ungt fólk er í vítahring
Guðrún Andrea Maríudóttir er 25 ára gamall nemi í félagsráðgjöf og vinnur meðfram náminu á sambýli. Hún segir ungt fólk komið í ákveðinn vítahring. „Mín kynslóð hefur ekki færi á að kaupa sér íbúð nema safna milljónum í útborgun og situr því föst í leiguíbúð sem kostar tvöfalt verð útborgunar á mánuði. Þetta setur manni skorður og mín tilfinning er að manni sé beinlínis gert erfitt fyrir að fóta sig sem ung manneskja.“
Hún segir kynslóðirnar á undan hafa sett viðmið um lífsgæði sem er ekki séns fyrir ungt fólk að fylgja: „Maður á til dæmis að mennta sig í stað þess að fara strax á vinnumarkað, en svo fær maður ekki vinnu nema hafa reynslu.“ Henni finnst ekki furðulegt að ungt fólk styðji ekki fjórflokkinn í ljósi stöðunnar: „Við upplifum að ráðamenn líti beinlínis niður á okkur. Það er skrýtið að fjórflokkarnir reyni ekki að halda í unga fólkið, því við erum stærsti kjósendahópurinn. Ef ekkert er í boði fyrir okkur nennum við einfaldlega ekki á kjörstað!“ -sgþ
Vantar samtal við ungt fólk
„Ég upplifi okkur sem kynslóðina sem lendir einhversstaðar á milli. Eldri systkini okkar gátu keypt sér húsnæði þó það væri kannski ekki á bestu kjörunum en það er svo miklu erfiðara fyrir okkur að eignast eitthvað. Margir stúdentar hafa áhyggjur af því hvað taki við eftir foreldrahús,“ segir Aron Óskarsson, formaður stúdentaráðs. Aron er nemi á ferðamálabraut og leigir í stúdentagörðunum. „Auðvitað vilja flestir búa nálægt fjölskyldu sinni en svo er maður að heyra hvað lífið sé miklu auðveldara fyrir ungt fólk annarsstaðar í Evrópu, eins og t.d. í Danmörku þar sem fólk fær styrk til að vera námi í stað þess að safna skuldum. Kjör okkar fara bara versnandi. Könnun sem Félagsvísindastofnun gerði í árið 2014 sýndi að ráðstöfunartekjur íslenskra stúdenta eru 100 þúsund krónum lægri á mánuði en árið 2004.“
Aron segir lélega kosningaþátttöku ungs fólks vera áhyggjuefni. „Þegar staðan er svona þá ættum við unga fólkið að láta okkur málin varða. En ég held að lítill áhugi sé að hluta til vegna skorts á samtali við ungt fólk. Núna er t.d. verið að endurskoða Lánasjóðinn en það er enginn nemandi í stýrihópnum.“ -hh
The post Efnahagslegt hrun ungs fólks appeared first on Fréttatíminn.