Á þessum tímum Facebook og Google, samfélagsmiðla og sjálfsmynda er auðvelt að fá það á tilfinninguna að hugmyndin um friðhelgi einkalífsins sé að verða úrelt. Senn verði ekkert sem heiti einkalíf þar sem við munum öll lifa lífum okkar opinberlega í gegnum samfélagsmiðla framtíðar, miðla jafnóðum jafnvel því sem nú teljast persónulegustu athafnir. Margir agnúast út í slíka framtíðarsýn en aðrir hafa bent á að hugmyndin um einkalíf sé í raun svo ný af nálinni – að kannski sé það ekki að undra að við hverfum frá henni aftur.
Það vakti talsverða athygli, og jafnframt þó nokkra hneysklan, fyrir tveimur árum þegar einn af „arkítektum internetsins“, Vint Cerf lét hafa eftir sér að nútímahugmyndin um einkalíf og friðhelgi þess væri hugsanlega bara frávik í mannkynssögunni.
Cerf þessi var einn af lykilmönnunum í þróun ARPANET, fyrirrennara internetsins sem bandaríska varnarmálaráðuneytið vann að í byrjun áttunda áratugarins, en á síðari árum hefur hann meðal annars unnið fyrir netrisann Google. Því tóku einhverjir orðum hans sem tilraun til að réttlæta það hvernig Google virðist seilast æ lengra inn í einkalíf okkar í gegnum leitarvél sína, tölvupóst og aðra þjónustu; safnar persónuupplýsingum um notendur til að geta birt þeim klæðskerasniðnar auglýsingar og svo framvegis. Vélarnar virðist jafnvel lesa tölvupóstinn manns.
>En hvaða skoðun sem maður hefur á starfsemi Google, Facebook og sambærilegra netfyrirtækja, þá er ekki hægt að neita því að Cerf hafði þarna nokkuð til síns máls, eins og bandaríski blaðamaðurinn Greg Ferenstein hefur bent á í nýlegri grein á vefnum, The Birth and Death of Privacy. Líkt og fjölmargir fræðimenn hafi fjallað um í gegnum tíðina, sé það sem við köllum „einkalíf“ og lítum á sem sjálfsagðan hlut, jafnvel lífsnauðsyn, í raun tiltölulega ný uppfinning – í raun ekki nema rétt 150 ára gömul, þó að segja megi að hún hafi verið í þróun, smátt og smátt, síðustu þrjú þúsund árin eða svo.
Trúvilla og draumórar í einrúmi
Það er ákveðin forsenda þess að hægt sé að njóta einkalífs að maður geti verið í einrúmi. Á heimilum í dag eru það einna helst veggir sem skapa slíkt rými – en að skipta húsakynnum á þennan hátt er í raun munaður sem ekki hefur alltaf tíðkast. Bæði juku margir veggir byggingarkostnað og auðveldara var að halda húsakynnum heitum héldi heimilisfólkið allt til í sama opna rýminu.
Á tímum Rómaveldis bjuggu flestir í byggingum með fáa eða þá þunna innri veggi, svo að allt sást og allt heyrðist. Rómverjar kipptu sér lítið upp við það, enda voru þeir vanir að baða sig í stórum og fjölmennum baðhúsum og gera þarfir sínar á opnum almenningssalernum þar sem allir sátu hlið við hlið og samræðurnar gátu víst orðið fjörugar. Jafnvel þeir Rómverjar sem höfðu efni á því að byggja alla þá veggi sem þeim sýndist völdu gjarnan að gera það ekki – því opnari sem húsin voru, því sýnilegra var jú ríkidæmi manns gestum og gangandi.
Í Evrópu miðalda má segja að það hafi helst verið kirkjunnar menn sem héldu hugmyndinni um einkalíf og einveru á lofti. Að einangra sig frá umheiminum til að geta helgað sig trúnni var álitin mikil dyggð og munkar víða um lönd lokuðu sig af í litlum klefum eða kofum til að hugleiða, biðja eða lesa helgirit. Slík iðja var þó aldrei á færi nema fárra.
Margir – munkar eður ei – kannast örugglega við það að grúfa sig niður í bók til að vera í friði, einn með sjálfum sér. Slíkt „einkalíf“ má segja að sé þó einnig frekar nýtt af nálinni og má þakka það, eins og svo margt annað, prentvél Gutenbergs. Áður en hún kom til sögunnar um miðbik fimmtándu aldar, og auðveldaði alla fjöldaframleiðslu á bókum og öðru prentverki, höfðu fæstir tækifæri til þess að loka sig einir af við lesturinn. Bækur voru fágætir gripir og læsi óalgengt. Lestur var því sameiginleg iðja. Fólk safnaðist saman til að hlusta á lesara lesa upphátt, rétt eins og við söfnumst saman til að hlusta á tónleika í dag. Þeir sem höfðu ráð á þeim lúxus að eignast eigin bækur lásu þær gjarnan með ættingjum sínum eða vinum.
Kirkjan leit meira að segja lestur í einrúmi lengi vel hornauga – athæfi sem hefði ekkert upp á sig annað en að hvetja til iðjuleysis, draumóra og trúvillu.
Gestir og þjónustufólk saman uppi í rúmi
Á dögum endurreisnarinnar fór það að verða algengara meðal leikmanna, í það minnsta hjá þeim vel stæðu, að geta lokað sig af á heimilum sínum. Hugmyndin um sérstakt „svefnherbergi“ fór sömuleiðis að ryðja sér rúms.
Lengi vel bjó fólk og svaf þó enn mjög náið, ekki síst af praktískum ástæðum. Rúm voru með dýrustu húsgögnum heimilisins, svo að þeim sem höfðu á annað borð efni á slíkum munaði kom ekki til hugar að ætla sér að njóta hans aleinir. Stórt rúm gat verið félagslegur miðpunktur heimilisins og þar svaf gjarnan ekki aðeins öll fjölskyldan, heldur einnig þjónustufólk og gestir gátu átt von á því að vera boðið að gista beinlínis uppi í rúmi hjá gestgjöfum sínum. Svipað var uppi á teningunum á spítölum þess tíma þar sem sjúklingar lágu hver innan um annan, sem auðvitað jók smithættu.
Eins og internetmógúllinn Vint Cerf hefur sjálfur bent á var það í raun tæknin, sem nú virðist ætla að svipta okkur allri friðhelgi einkalífs, sem varð til þess að slíkar hugmyndir fengu byr undir báða vængi. Það var á tímum iðnbyltingarinnar þegar fólk flutti til borganna og velsæld jókst, að almenningur fór að gera meiri kröfur til einkalífs. Lögspekingar byrjuðu sömuleiðis að íhuga þessi mál og fyrstu lögin sem snéru að málum tengdum friðhelgi einkalífsins litu dagsins ljós á lagabókum á Vesturlöndum undir lok nítjándu aldar.
Ósýnilegir veggir baðstofunnar
Þeir fátækustu þurftu þó enn að búa ansi þröngt, heilu fjölskyldurnar í litlum kytrum þar sem tækifærin til einkalífs voru ekki ýkja mikil. Íslendingar þekkja auðvitað vel til slíks fyrirkomulags frá dögum baðstofunnar, þar sem öll fjölskyldan mataðist, vann og svaf – þá yfirleitt tveir eða fleiri um hvert rúm og næturgestir lögðust til svefns við hlið gestgjafa sinna.
Guðmundur Hálfdanarson sagnfræðingur hefur skrifað um einkalíf í baðstofunni í greininni Private Spaces, Private Lives sem birt var í bókinni Power and Culture: New Perspectives on Spatiality in European History árið 2008. Í greininni, sem byggð er á vitnisburði vitna í tveimur dómsmálum í Árnessýslu á síðari hluta 19. aldar, skrifar Guðmundur að „flestir Íslendingar á nítjándu öld lifðu mjög litlu einkalífi.“
Þó hafi það ekki þýtt að þeir hafi verið áhugalausir um, eða alveg ófærir um að rækta einkalíf sitt. Baðstofubúar hafi reynt að skapa sér sín eigin persónulegi rými, meðal annars með því að reiða sig á óskrifaðar reglur um eftirtektarleysi og þögn sambýlisfólks síns um það sem augljóslega var ekki þeirra að skipta sér af – „ósýnilega þagnarveggi“ og „menningu afskiptaleysis“, eins og Guðmundur orðað það í greininni.
Innstu leyndarmálin á póstkorti
En þýðir aukin notkun samfélagsmiðla að friðhelgi einkalífsins sé á undanhaldi, að við séum aftur á leið til einkalífslausra tíma? Það er án efa orðum aukið. Þrátt fyrir að á vissan hátt þýði samfélagsmiðlavæðingin að við lifum lífi okkar á opinberari hátt en verið hefur lengi, hefur umræðan um friðhelgi einkalífsins sömuleiðis örugglega sjaldan verið eins fyrirferðarmikil.
Æ fleiri netnotendur eru sömuleiðis varir um sig þegar kemur að því að deila persónulegum upplýsingum um sig og sína á netinu. Nýleg og umfangsmikil könnun sem gerð var meðal í Bandaríkjunum leiddi í ljós að um 45 prósent netnotenda þar hefðu breytt venjum sínum á netinu vegna þess að þeir hefðu áhyggjur af friðhelgi einkalífs síns eða öryggismálum.
Það eru dæmi um það úr sögunni að þegar nýr samskiptamiðill eða samskiptatækni kemur fram sé einkalífið ekki endilega fólki efst í huga við notkun hans, allavega fyrst um sinn.
Þannig má nefna að mikið póstkortaæði greip um sig í Bandaríkjunum eftir að bandaríska póstþjónustan bauð fyrst upp á slíka þjónustu á áttunda áratug nítjándu aldar. Að senda póstkort var minna vesen og ódýrara en að senda bréf í umslagi og æstir póstkortaskrifarar á þessum tíma virðast hafa lítið hugsað út í það að hver sem handléki kortið gæti lesið allt sem á því stæði. Þannig býsnaðist ritstjóri tímaritsins Atlantic í grein árið 1905 yfir ungum konum sem skrifuðu fjálglega um öll sín innstu leyndarmál á póstkort og segðu „gáleysislega frá misgjörðum sínum og óháttvísi“ án þess, virtist vera, að hugsa út í það að póstburðarmenn gætu svo skemmt sér konunglega við lestur þessara krassandi leyndarmála.
Í dag eru líklega fáir sem skrifa sín innstu leyndarmál á póstkort, en segja má að áhyggjur ritstjóra Atlantic kallast á vissan hátt á við áhyggjur margra í dag af því að unga fólkið láti of mikið flakka á samfélagsmiðlum eða bloggsíðum, án þess að hirða um það hver lesi og hversu lengi skrifin eða myndirnar lifa.
Sjálfur segir Vint Cerf líklegt að tæknin sem fólk hafi áhyggjur af í dag sé enn ný af nálinni og þegar á líður sé líklegt að við þróum með okkur aðrar venjur hvað notkun hennar og friðhelgi einkalífsins varðar. Þangað til verðum við þó að lifa með áhyggjunum.
Breiddu yfir þig mottuna, krakki!
Þrátt fyrir að fræðimenn séu á þeirri skoðun að einkalífið og mikilvægi þess sé ákveðin nýlunda eru einnig vísbendingar um að ákveðin þörf á einkalífi og prívattíma sé manninum engu að síður eðlislæg. Rannsóknir mannfræðinganna Clellan S. Ford og Frank A. Beach á kynlífshegðun í frumstæðari ættbálkasamfélögum á sjötta áratuginum sýndu fram á að víðast hvar vildi fólk helst stunda kynlíf afsíðis eða í einrúmi. Í samfélögum þar sem sérstök aðskilin svefnherbergi tíðkist á heimilum velji flestir að stunda slíka iðju þar – en þar sem slíkt sé ekki upp á teningum kjósi fólk fremur að stunda kynlíf utandyra.
Í bók sinni, The World Until Yesterday, segir bandaríski höfundurinn Jared Diamond meðal annars frá rannsóknum pólska mannfræðingsins Bronisław Malinowski á samfélagi og menningu eyjaskeggja á Tobriandeyjum, eyjaklasa austur af strönd Papúa Nýju Gíneu: „Vegna þess að börn veiðimanna og safnara sofa með foreldrum sínum, annað hvort í sama rúmi eða sama kofa, er einkalífið ekkert. Börnin sjá foreldra sína stunda kynlíf. Á Tobriandeyjum var Malinowski sagt að foreldrar gripu ekki til sérstakra ráðstafana til að koma í veg fyrir að börnin horfðu á þá stunda kynlíf: þau skömmuðu bara barnið og sögðu því að setja mottu yfir hausinn.“
Vera Illugadóttir
vera@frettatiminn.is
The post Örstutt saga prívatsíunnar appeared first on Fréttatíminn.