Ferðalög hvítabjarna til Íslands eru fræðimönnum enn ráðgáta. Fáir Íslendingar vita þó meira um bangsana en dýrafræðingurinn Karl Skírnisson. Hann telur ekki hægt að slá því föstu að undanfarnar komur ísbjarna tengist hlýnun jarðar. Átök við sterkari dýr gætu allt eins verið skýringin.
Milli 50 og 60 hvítabirnir sáust á Íslandi á síðustu öld, samkvæmt fræðigrein sem Karl Skírnisson ritaði í tímarit hins íslenska náttúrufræðifélags um aldur og ævi hvítabjarna, árið 2009. Flestir birnir sáust á fyrsta þriðjungi aldarinnar, þar af 27 frostaveturinn mikla, árið 1918. Mörg dýranna hurfu aftur, syndandi eða gangandi út á hafísinn sem þá lá við land. En sum voru drepin.
Í júní 2008 syntu tveir ísbirnir til landsins og gengu á land á Skaga. Bæði dýrin voru felld eftir skamma landvist og afhent Tilraunastöðinni á Keldum þar sem Karli var falið að stjórna rannsóknum á þeim.
Birnan sem skotin var á Hvalsnesi þann 16. júlí síðastliðinn var vel í holdum, vó 204 kíló og mældist rúmir 207 sentimetrar á lengd frá trýni að afturenda. Það þykir meðalstórt dýr. Karldýrin eru yfirleitt stærri og miklu þyngri.
Þau Karl og Ólöf Guðrún Sigurðardóttir dýralæknir krufðu birnuna á Náttúrufræðistofnun Íslands og tóku margskonar sýni sem mögulega geta veitt frekari upplýsingar um lífshlaup hennar. Þrátt fyrir umdeilda aflífun hennar, er hræið fjársjóður fyrir forvitinn dýrafræðing. Það getur mögulega hjálpað til við að varpa ljósi á lífsskilyrði hvítabjarna sem álpast til Íslands.
„Þessir bangsar hafa aðlagast alveg ótrúlegum aðstæðum, lífinu á norðurhjara. Þeir lifa fyrst og fremst á selskópum og meiri selskópum og allt annað er minna eftirsóknarvert. Hvort sem það eru hvalshræ eða annað sem þeir komast í. Þeir safna ofboðslegum fituforða þegar nóg er af kópum og ekkert bendir til annars en að þessi birna hafi fengið nóg af því sem henni þykir best,“ segir Karl í samtali við Fréttatímann. Selskópar eru víst auðsótt fæða á rekís norðurhjarans á útmánuðum.
Eins og fram kom við krufninguna var birnan með mjólk í spenum þannig að ekki er langt síðan að húnn eða húnar fylgdu henni. Þar sem fengitími hvítabjarna er frá apríl til maí, fæðast afkvæmin að öllu jöfnu um áramót. Karl segir erfitt að fullyrða hvort þessi birna hafi eignast húna um síðustu áramót eða fyrir átján mánuðum. Venjulega bíta birnurnar af sér húnana á þriðja ári svo hann telur ólíklegt að svo langt sé liðið.
Líklega nýkomin til landsins
Hann giskar á að tíminn frá því birnan varð viðskila við afkvæmi sín, þar til hún var skotin, geti verið um tíu dagar til nokkrar vikur. Mjólkin geti verið í spenunum í um það bil þann tíma. „Ég geri ráð fyrir að hún hafi verið nýkomin til landsins. Svona kvikindi fær ekki að halda sér lengi uppá landi norður á Skaga. Húnarnir gætu hafa lagst til sunds enni og drukknað á leiðinni. Við vitum það ekki. Þeir geta allavega ekki sogið úr spena móður sinnar á sundi. Kannski var hún einangruð á ísjaka, og var að reyna að bjarga þeim með því að leggjast til sunds en það eru bara getgátur.“ Hann telur ólíklegt að afkvæmi birnunnar hafi náð til landsins, þó hann geti heldur ekki útilokað það.
Í grein Karls kemur fram að algengast sé að birnur eignist tvo húna í einu. Nokkuð sjaldnar eignast þær einn eða þrjá húna. Þar segir; „Húnarnir fæðast fyrri hluta vetrar, oftast í desember, í híði sem móðirin útbýr í snjó. Yfirleitt er híðið í þykkum skafli í brekku skammt frá ströndinni en stundum úti á rekísnum. Húnarnir vega um 0,6 kíló við fæðingu en hafa oft náð 10-12 kílóa þyngd á útmánuð- um þegar langsoltin móðirin yfirgefur híðið og tekur húnana með sér til veiða úti á ísnum.“
Ísbirnir eru einfarar
Húnarnir eru oftast vandir undan móður sinni áður en hún makast að nýju á útmánuðum eða með vorinu. Í greininni segir jafnframt; „Birna með húna reynir að halda sig fjarri karldýrum á fengitímanum, því þá reyna birnir stundum að drepa húnana til að örva egglos hjá móðurinni. Birnurnar taka sem sagt allajafna einungis þátt í tímgun á þriggja ára fresti og eru fyrsta veturinn í híði en annars á rölti á ísbreiðiunni, rétt eins og karldýrin sem aldrei skríða í híði. Þetta kerfi virðist ráðandi í Evrópustofnum ísbjarna. Á Hudson-svæð- inu í Kanada tók tímgunarferillinn á árum áður oft ekki nema tvö ár en síðustu áratugina hefur hann verið að lengjast í þrjú ár vegna versnandi lífsskilyrða. Þá er þekkt að í Alaska geta birnir af báðum kynjum lagst tímabundið í híði.
Félagskerfi ísbjarna mótast af að- stæðum sem dýrin búa við. Ísbirnir eru einfarar og keppa karldýrin um mökunarrétt. Þar eiga stærstu og sterkustu birnirnir mestu möguleikana en oft má sjá þrjú og allt upp í sjö karldýr í námunda við birnur í mökunarhugleiðingum.
Birnir í Austur-Grænlandsstofninum taka allajafna ekki þátt í tímgun fyrr en á sjöunda vetri þótt sumir verði frjóir eitthvað fyrr. Er talið að eldri og sterkari birnir haldi þeim yngri frá mökun þar til þeir hafa náð fullum líkamlegum þroska. Veikburða dýr reyna að komast hjá átökum og forðast sér sterkari dýr. Margoft hefur verið staðfest að karldýr drepi ísbirni, ekki síst kvendýr og húna.
Talið er að heimsstofninn sé um þessar mundir 20-25 þúsund dýr og skipast þeir í 19 mismunandi stofna. Tveir þeirra lifa norður af Íslandi. Flest dýrin sem hingað flækjast eru talin upprunnin úr stofni sem heldur til við Austur-Grænland en sum gætu verið upprunnin úr stofni sem kenndur er við Svalbarða.“
Vísindamenn hafa á undanförnum áratugum skrásett lífshætti hvítabjarna eftir að hafa fangað þá og merkt með senditækjum. „Þannig hefur verið hægt, iðulega með hjálp gervitungla, að fylgjast langtímum saman með tilteknum einstaklingum. Jafnframt hafa fjölmörg dýr verið fönguð og útbúin með merkjasendum auk þess sem auðkennisnúmer hafa verið tattóveruð á varir.“
Eldgamall björn kom 2008
Í greininni er sagt frá flóknum aldursgreiningum hvítabjarna en þær eru gerðar með því að skoða lög sem myndast í tönnum þeirra. Með greiningu á tannrótum birnunnar sem tók á land á Skaga í júní 2008, kom í ljós að hún var komin á fimmtánda aldursár. Björnin sem kom að Skaga nokkru fyrr þann sama mánuð, er talinn hafa verið að minnsta kosti 23 ára. Sárasjaldgæft er að ísbirnir í stofnunum sem lifa næst landinu, verði svo gamlir. Athuganir á hvítabjörnum úr Svalbarðastofninum, 1073 dýr frá árunum 1988-2003, sýndu að einungis 1,5% þeirra náðu að verða 23 ára. Meðalaldur í stofninum var ekki nema ríflega átta ár. Birnan sem felld var árið 2008, telur Karl hafa gengt mikilsverðu hlutverki fyrir stofninn með því að ala, að því er virtist, þrisvar sinnum upp húna og koma þeim á legg.
Átök gætu verið ástæðan
Í niðurlagi greinarinnar víkur Karl að mögulegum ástæðum þess að Skagadýrin svokölluðu syntu til Íslands árið 2008.
„Sumir hafa viljað tengja komu þeirra hlýnun loftslags, minnkandi þekju hafíss, versnandi fæðuskilyrð- um eða jafnvel leit að áður ónumdum búsvæðum. Sá möguleiki hefur einnig verið nefndur að birnina hafi borið frá ísröndinni á jökum sem síð- an bráðnuðu undan þeim mun nær landi en hafísröndin var á þessum tíma. Ekki skal lítið gert úr þessum tilgátum meðan þekkingin er ekki betri en raun ber vitni. Rétt er þó í þessu samhengi að skoða nokkrar staðreyndir. Sú fyrsta er að roskið karldýr og birna sem komin er yfir miðjan aldur synda til Íslands á árstíma þegar fengitíminn hefur ný- lega náð hámarki. Á fengitímanum ná átök milli karldýra hámarki þegar fullorðnir birnir keppa um rétt til mökunar við margfalt færri birnur úr stofninum. Jafnframt er staðreynd að bæði dýrin voru komin út á jaðar útbreiðslusvæðis tengundarinnar þegar lagt var af stað. Og bæði syntu þau í burtu frá búsvæðinu þar sem þau höfðu varið ævinni, svæði sem dýrin gjörþekktu örugglega eftir að hafa eytt þar árangursríkri ævi – sé mið tekið af því sem ályktað hefur verið hér að framan um lífssögu þeirra. Af hverju tóku Skagadýrin ekki stefnuna í hina áttina, í átt að ísnum þar sem aðalfæða hvítabjarna í AusturGrænlandsstofninum heldur sig? Að þeir skyldu taka stefnuna til Íslands vekur óneitanlega grunsemdir um að einstaklingarnir hafi verið að forðast átök og nærveru við sterkari dýr. Rétt er í þessu samhengi að rifja upp heldur óvægið félagskerfi hvítabjarna þar sem dýrin lifa allajafna sem einfarar þar eð sterkustu birnirnir ráðast á og drepa kynsystkini sín á öllum aldri ef svo vill verkast.“
Grein Karls endar svona; „Þótt ýmsir möguleikar hafi verið viðraðir til skýringa á Íslandsheimsókn bjarndýranna í júní 2008, dýra sem hingað synda á nánast sama tíma þegar hafís liggur langt frá landi, er við hæfi að enda þessa samantekt á því að benda á að ástæður þessa sjaldgæfa atferlis gætu hæglega verið ónefndar enn.“
The post Óútskýrðar Íslandsferðir ísbjarna appeared first on Fréttatíminn.