Zbigniew Kalinowski fæddist 1978 í Stare Juchy, smábæ sem tilheyrir Gmina stjórnsýslunni rétt fyrir austan Gdansk í norður Póllandi. Opinberar tölur segja tæplega 4 þúsund manns búa í Gmina í dag en það er kannski helmingurinn af þeim fjölda sem bjó þar fyrir fall Sovétríkjanna, segir Zbigniew. „Síðan landamærin opnuðust í Póllandi árið 1991 hafa Pólverjar verið á eilífu flakki, segir Zbigniew. Í dag búa aðallega gamalmenni og börn í bænum mínum en allt vinnandi fólk fer í burtu að vinna og sendir peninga heim, nema ég,“ segir Zbigniew sem byrjaði sjálfur að vinna 16 ára gamall í hjólreiðafyrirtæki í Gau Altesheim, ekki langt frá Frankfurt, en fyrst um sinn aðeins á sumrin. Þegar hann náði 18 ára aldri átti hann hinsvegar eftir að vinna á sama stað í sex ár á ferðamannavísa. Þannig vann hann þrjá mánuði í senn og fór aftur heim í tvær vikur og sótti sér nýtt dvalarleyfi, þetta gerði hann í sex ár samfleytt. Pabbi hans vann á sama stað í 14 ár.
Stare Juchy
„Pólverjar fara frá einu landi í annað að leita sér að vinnu. Þetta er öðruvísi hjá Íslendingum sem eru í sínu húsi og fastri vinnu og eina sem þeir skipta um er kannski bíllinn,“ segir Zbigniew. Hjá okkur heima í Stare Juchy var alltaf eitt land í einu sem athyglin beindist að, og allir fóru í einu og bærinn tæmdist fyrir utan gamla fólkið og börnin sem urðu eftir. Eitt árið var það Ítalía og næsta ár kannski Írland. Mamma fór til Englands og ég elti hana uppi og vann þar í þrjá mánuði og gat keypt mér land í Póllandi sem ég á ennþá. Karlmennirnir fara í byggingariðnaðinn, en konurnar í verksmiðjur, matvælaiðnað og hreingerningar aðallega. Ég er viss um að á Íslandi búa í kringum 300 þúsund Pólverjar, þeir eru allstaðar. Hérna eru allavega 500 úr bænum mínum, ég veit það af því að í skólanum mínum voru 500 krakkar og þeir eru allir hérna,“ segir hann og hlær.
Áreiðanlegri heimildir herma að fyrsti Pólverjinn sem flutti frá Stare Juchy hafi verið kona sem flutti til Íslands árið 1981 og giftist íslenskum manni og eignaðist tvíbura.
Frá pönkaralíferni í pólska herinn
„Eftir vinnuna í Þýskalandi upp úr aldamótum fór ég til Sviss og Frakklands og gerðist pönkari og elti uppi pönkhljómsveitir og tónleika. Ég var með móhíkanakamb og svaf á bekkjum í Lyon en í Genf voru 150 hústökuhús á þeim tíma þar sem ungt fólk frá allri Evrópu hafði hreiðrað um sig. Ég bjó ásamt 50 öðrum í einu svona húsi. Þetta var samfélag í kringum tónleikahald og músík, þarna var bar þar sem ég vann og drakk. Þetta var „high life“. Eftir þetta fór ég heim til Póllands og skráði mig í herinn. Í Póllandi er herskylda og ég hafði ekki sinnt herkvaðningunni, eða þeir hreinlega ekki fundið mig og ég ákvað að fara inn og fá í leiðinni meirapróf á flutningabíla. Það varð hinsvegar ekkert úr meiraprófinu af því að ég lagðist strax á herspítalann eftir að það uppgötvaðist að ég var sýktur af veiru sem hafði komist í líkamann eftir skordýrabit. Herinn var góður tími og gerði mér gott, þrátt fyrir að ég hafi aðallega verið fenginn til þess að gera við reiðhjól starfsmanna hersins. Ég vildi halda áfram og fara til Íraks að berjast en fjölskylda mín lagðist gegn því og ekkert varð úr þeim áformum.
Skrýtið hótel á Skemmuvegi
„Þegar ég kom heim úr hernum hringdi bróðir minn frá Íslandi og sagði mér að koma til sín en hann gæti reddað mér vinnu. Ég pakkaði aftur niður og flaug til Íslands næsta dag og byrjaði hjá BM Vallá þar sem ég vann um tíma þangað til að ég réði mig hjá Múr og Mál. En síðan skall kreppan á og ég, eins og aðrir, missti vinnuna mína. Þá tók við fjögurra ára tímabil þar sem ég var aðallega á bótum hjá Vinnumálastofnun. Á þeim tíma bjó ég á Skemmuvegi á mjög skrýtnu hóteli. Þarna bjó fólk frá Póllandi, Úkraínu og Tælandi sem var á einn eða annan hátt strandað á Íslandi. Þarna voru 50 herbergi og ég leigði eitt lítið á 30 þúsund krónur á mánuði. Það var hægt að fá stærri herbergi og borga meira. Ég veit ekki hver átti þetta hótel enda var það alltaf að skipta um eigendur, ég held að það hafi farið úr einu gjaldþrotinu í annað.“
Hömlulaust verbúðarlíf
Ábúendur á þessum „strandstað“ á Skemmuvegi voru mikið óhamingjusamt fólk sem talaði ekki íslensku og átti erfitt með að fóta sig hérna, fjarri heimahögum sínum. Það var mikið drukkið og slegist og brestir sem kannski voru ekki sýnilegir í þorpinu heima komu berlega í ljós við þessar félagslegu aðstæður. Heima fyrir í Póllandi var þó eitthvert fjölskyldunet og samfélagslegt aðhald sem er ekki til staðar á stað eins og þessum. „Fólk hafði kannski komið til Íslands á fölskum forsendum og komst héðan ekki aftur,“ segir Zbiegniew. „Það skuldaði kannski heima og var strand, vissi ekki hvort það var að koma eða fara.“
Árið 2007 fluttu 11.300 Pólverjar til Íslands, samkvæmt tölum Hagstofunnar, en líklega voru þeir fleiri því margir komu hingað í gegnum undirverktaka og voru því aldrei skráðir inn í landið.
Paradísin á Íslandi
23. desember árið 2007, á besta útsendingartíma pólska sjónvarpsins, birtist ítarleg umfjöllun á stærstu sjónvarpsstöðinni, TVN, um paradísareyjuna Ísland í fréttaskýringaþættinum Fakty. Þar lýsti fréttamaðurinn Cezary Grochota Íslandi sem velmegunarríki þar sem hunang drypi af hverju strái. Heilbrigðis- og menntakerfið væri aldeilis frábært og ókeypis fyrir alla, mánaðarlaunin 4 milljónir, en ekki fjögur hundruð þúsund eins og var kannski nær lagi, en honum skeikaði þar um eitt núll. Það er líklega í þessa útsendingu sem Zbigniew er að vísa til þegar hann segir að flökkusagan um sældarríkið hafi dregið dilk á eftir sér og að margir Pólverjar hafi komið til landsins á fölskum forsendum. Árið eftir, á hrunárinu sjálfu, flugu 7.770 Pólverjar til landsins á móti þeim 5542 sem fóru af landi brott – og já, hluti þeirra strandaði allavega um tíma hvort sem það var á Skemmuvegi eða á Gistiskýlinu.
„Strandhótelið“ á Skemmuvegi
Á Skemmuvegi bjuggu að meðaltali 70 til 100 manns þegar Zbigniew bjó þar árið 2011. Hann leigið lítið herbergi og í næsta herbergi voru hjón með unga dóttur sína. Hjónin höfðu komið hingað til lands með alrangar væntingar og komust ekki heim aftur. Ástandið fór mjög illa með fjölskylduna sem flosnaði upp og Zbigniew var fenginn til þess að passa dótturina á meðan móðirin vann á pítsustað. Zbigniew lýsir þessu sem vakningu í sínu lífi. Líf hans fékk tilgang og með honum og Önnu, móður barnsins, varð ástarsamband og hann hugleiddi að flytja af Skemmuvegi með mæðgurnar og koma þeim í betra umhverfi.
Blekkingameistarinn Krystlow
Á Skemmuvegsárunum keyrði bíll á Zbigniew þegar hann kom hjólandi nálægt svefnstað sínum. Hann flaug upp á húddið á bílnum og brákaði bakið og eins og hann lýsir því sjálfur, lá hann á húddinu og greip um sitt hvora rúðuþurrkuna með lúkunum. En óhappið varð til þess að hann fékk smá tryggingarfé, nóg til þess að borga út í íbúð í Breiðholtinu. Þegar hann fékk féð útborgað hugðist hann koma sér og nýju fjölskyldu sinni undir eigið þak. Hann fékk aftur vinnu hjá Múr og Mál og líf hans fékk stefnu og tilgang. Fjölskyldan flutti í íbúðina, en Krystlow nokkur hafði milligöngu um söluna. Það er náungi hvers nafn margir Pólverjar á Íslandi hnjóta um. Hann er þekktur fyrir að vera blekkingameistari af fyrstu gráðu og hefur haft fé af mörgum.
Ein flökkusagan af Krystlow er sú að hann eigi fimm konur, en aðallega er hann frægur fyrir að leita uppi veglausa Pólverja sem eru mállausir og geta ekki bjargað sér á Íslandi. Hrekklaust tekur fólk ákvörðun um að því sé borgið með því að leggja trúnað á botnlaust málskrúðið sem hann leggur fyrir það. Þannig hefur hann talið fólki trú um að hann tali góða íslensku sem kunnugir segja að eigi sér enga stoð í raunveruleikanum. Krystlow hefur haft peninga af mörgum fjölskyldum og verið eftirlýstur, jafnvel af pólskum yfirvöldum. En erfitt var að herma upp á hann nokkuð misjafnt þangað til að einhver tók upp á því að biðja um kvittun fyrir greiðslu sem hann lét af hendi í viðskiptum sínum við hann. Þá var fyrst hægt að íhuga kæru á hendur honum.
Engin kvittun
En Zbiegniew bað ekki um kvittun þegar Krystlow sá um kaup hans á íbúðinni í Breiðholtinu, heldur rötuðu eftirstöðvar af greiðslunum ekki til fasteignasölunnar heldur beint inn á reikning milligöngumannsins. Þannig missti fjölskyldan íbúðina þegar kom í ljós að greiðslurnar höfðu aldrei farið áfram frá Krystlow heldur lentu þær í eigin vasa Krystlows. Ótal sögur af Krystlow flakka um pólska samfélagið og engin virðist vita hvort hann sé ennþá á landinu eða hvað hann sé að sýsla með í dag né undir hvaða nafni hann siglir.
Get ekki búið á Íslandi mállaus
Zbiegniew nennir ekki að velta sér upp úr þessu en segir að lífið hafi ekki verið neitt einfaldara síðan hann stofnaði fjölskyldu sína. Hann býr í dag í Kópavogi í litlu húsi þar sem honum líður mjög vel. En húseigandinn hafi loksins getað selt húsið og að hann sé á götunni með fjölskyldu sína frá og með 1 nóvember. Zbiegniew og Anna eignuðust lítinn dreng fyrir tveim árum sem var að fá inni á leikskóla og dóttirin, sem Zbiegniew gekk í föðurstað, er byrjuð í skóla. „Hún talar betri íslensku en pólsku,“ segir Zbiegniew sem segir ómögulegt fyrir sig sjálfan að eyða ævinni á Íslandi. „Ég get ekki lært tungumálið og mun því aldrei komast inn í þjóðfélagið og ég get ekki afborið það,“ segir Zbiegniew. „Ég veit ekki hvað bíður okkar, það er allt öðruvísi að vera kominn með fjölskyldu, þá er ekki hægt að róta börnunum til og frá. Ef ég væri einn gæti ég sofið á bekk eða farið eitthvert á morgun.“ En Zbiegniew segir Ísland ekki vera gott fyrir fjölskyldufólk þar sem hérna ríki bæði atvinnu- og húsnæðisóöryggi.
Ég á land í Póllandi
Ég á land í Póllandi sem ég hafði hugsað mér að börnin mín gætu erft, en það er alltaf möguleiki að fara aftur heim og sýsla með þetta land og lifa af því. En ég veit ekki, það kemur allt í ljós, ég finn eitthvað út úr þessu, í augnablikinu er ég allavega að skima eftir húsi fyrir okkur fjölskylduna á Íslandi ég vil helst ekki fara í íbúð, ég fæ andarteppu ef ég þarf að hírast í blokkaríbúð, segir Zbiegniew og tekur fram símann sinn og sýnir myndband af syni sínum þar sem hinn tveggja ára, af mikilli þolinmæði, reynir að grípa um og ná haldi á örmjórri vatnsbunu sem rennur sleitulaust af þaki hússins heima, sem er um þessar mundir í Kópavogi.
