Það er augljóst af sölu dagblaða um allan heim að þau eiga mjög í vök að verjast. Blómatími þeirra er liðinn. Útgáfufyrirtækin berjast flest í bökkum. Eigandaskipti eru tíð. Nýjir eigendur láta blekkjast af glæstri fortíð en verða að beygja sig fyrir miskunarleysi sögunnar. Dagblöðin hafa ekki sömu áhrif á samfélagsumræðuna og fyrr. Þau skipta sífellt minna máli og bráðum næstum engu. Það er ekki nema hinir allra ríkustu sem geta staðið undir taprekstri hefðbundinna dagblaða.
Samfélagið á milli okkar er samskiptin á milli okkar. Og það voru fyrst og fremst dagblöðin sem héldu saman stórum samfélögum á Vesturlöndum. Þau voru leikvöllur umræðunnar.
Samfélagsleg staða blaðanna byggði á efnahagslegum styrk þeirra. Sumra þeirra. Auglýsingar knýja vélina sem drífur dagblaðarekstur áfram. Og á auglýsingamarkaði tekur sigurvegurinn til sín svo til allan fenginn. Fyrirtæki í samkeppni geta ekki neitað sér um að auglýsa hjá útbreiddasta blaðinu ef samkeppnisaðilarnir gera það. Að öðrum kosti væri fyrirtækið kerfisbundið að minnka markaðshlutdeild sína.
Það má lesa af sögunni hvenær þessi vél fór á fullan skrið. Víðast á Vesturlöndum gerðist það strax eftir seinna stríð. Þá óx kaupmáttur og neytendamarkaður margefldist. Og þar sem auglýsendur leituðu til útbreiddasta blaðsins efldist það og gat þá boðið áskrifendum sínum betri þjónustu. Það jók aftur forskot þess á auglýsingamarkaði, sem aftur fjölgaði áskrifendum. Á tiltölulega fáum árum skrúfaðist upp eitt blað á hverjum markaði og drottnaði yfir honum; Aftenposten í Osló, Berlingske tidende í Kaupmannahöfn, Washington Post í Washington DC og svo framvegis.
Á Íslandi kveiknaði seinna á neytendamarkaði. Það var ekki ljóst fyrr en undir lok áttunda áratugarins að Morgunblaðið bæri höfuð og herðar yfir aðra íslenska fjölmiðla. Það var orðið meira en blað hægri manna í Reykjavík og nágrenni heldur vildi verða blað allra landsmanna.
Öll önnur stórblöð á Vesturlöndum brugðust við með svipuðum hætti. Þau reyndu að axla þá samfélagslegu ábyrgð sem efnahagslegur styrkleiki og mikil útbreiðsla færði þeim. Þau breyttu talsmáta sínum eftir því sem fjölgaði í salnum. Blöðin reyndu að halda utan um allt samfélagið og draga í gegnum sig vitræna umræðu.
Á sjónvarpsmarkaði hélt takmörkuð burðargeta hliðrænna útsendingatil aftur að fjölgun stöðva og á flestum mörkuðum urðu aðeins til ein eða tvær sjónvarpsstöðvar. Í því stóra landi Bandaríkjunum störfuðu aðeins þrjár landsstöðvar. Í krafti fákeppni byggðu stöðvarnar upp sterka efnahagslega og samfélagslega stöðu. Þær höfðu í sameiningu einkaleyfi á dreifingu auglýsinga og upplýsinga á öldum ljósvakans. Þegar fréttaþulir kvöldfréttatímanna mæltu fram fréttir dagsins úr predikunarstól sínum teiknuðu þeir upp þá veröld sem Bandaríkjamenn gengu inn í daginn eftir.
Stafrænar sjónvarpsútsendingar rufu einokunarstöðuna. Til að þjóna öllum jafnt höfðu landsstöðvarnar sent út efni sem snerti sem flesta eitthvað; kannski fáa sterkt, en alla eitthvað. Dagskrár þeirra og fréttamat var almennt. Þegar sjónvarpsstöðvum fjölgaði kom í ljós að eftirspurnin eftir slíku efni var veik. Fólk sætti sig við hið almenna þegar ekki var annað í boði.
Dagblöðin fengu ekki samkeppni að ráði fyrr en upp úr síðustu aldamótum. Með fréttaveitum á Internetinu urðu almennar fréttir ókeypis. Þar með grófst undan hvata áskrifenda til að borga fyrir þessa þjónustu. Einokun ákriftarblaðanna á dreifingu upplýsinga um samfélagið var rofin. Og þar með brast yfirburðarstaða þeirra á auglýsingamarkaði. Þau höfðu ekki lengur verndaða stöðu í dreifingu almennra upplýsinga um samfélagið.
En þetta á fyrst og fremst við um áskriftarblöð. Þegar rætt er um fall dagblaða víðast um heim er gengið út frá áskriftarblöðum. Við Íslendingar höfum búið við þá sérstöðu að eiga fríblöð sem borin eru út í hús. Þau tóku yfir stöðu áskriftarblaða á auglýsingamarkaði. Það má síðan deila um hversu vel þau stóðu undir samfélagslega hlutverkinu sem efnahagslegur styrkleiki og mikil útbreiðsla færði þeim.
Lestur Fréttablaðsins hefur vissulega dregist saman undanfarin áratug. Að hluta til vegna þess að dregið hefur verið úr dreifingu til þess að spara útgjöld tímabundið. Að teknu tilliti til þess getum við áætlað að lestur Fréttablaðsins hafi fallið úr 66 prósentum þjóðarinnar í 50 prósent. Til samanburðar hefur lestur Morgunblaðsins dregist saman úr 64 prósentum í 28 prósent. Það er ekki svo langt síðan að áhorf á kvöldfréttir Ríkissjónvarpsins var um og yfir 40 prósent. Í dag er það rétt rúmlega 20 prósent. Og þótt notkun á Internetinu aukist gríðarlega á það ekki við um notkun fólks á einstökum netmiðlum. Fréttablaðið trjónir yfir einstökum miðlum á Internetinu. Í samanburði eru þeir flestir minni en peð. Þrátt fyrir minni lestur Fréttablaðsins hefur það í dag meiri yfirburði yfir aðra miðla en það hafði fyrir tíu árum. Það hefur minnkað en aðrir miðlar hafa minnkað enn meira eftir því sem þeim fjölgar.
Það er því mikil einföldun að lesa það úr samfélagsbreytingum umliðna ára að pappírinn sé að láta undan netinu. Það sem hefur gerst er að almennt efni dagblaða er ekki lengur söluvara og almennt efni sjónvarpstöðva hefur látið undan í samkeppninni í fjarstýringunni. En ef það er mikil samkeppni í fjarstýringunni; þá er samkeppnin enn meiri á lyklaborðinu og í farsímanum.
Í þessu umhverfi hafa fríblöðin haldið mun betur í sinn notendahóp en aðrir miðlar. Það gera þau í krafti dreifingar sinnar. Enginn fjölmiðli hefur tekist betur en Fréttablaðinu að halda í sína notendur á undanförnum árum — að undanskyldum Fréttatímanum. Fréttatíminn er sá miðill sem best hefur haldið sínum lesendum.
Það er markmið endurskipulagðrar ritstjórnar Fréttatímans að nýta öflugt dreifikerfi til að segja lesendum blaðsins sögur úr samfélaginu sem við deilum á milli okkar. Smjörþefinn af því má sjá í blaðinu þessa vikuna. Á næstu vikum og mánuðum mun koma betur í ljós hvernig tekst til. Vonandi tekst okkur að standa undir þeirri samfélagslegu ábyrgð sem mikil dreifing og efnahagslegur styrkleiki færir okkur.
Gunnar Smári
The post Blöðin eru dauð — lengi lifi blöðin appeared first on Fréttatíminn.